Իրանահայ թարգմանիչ ու գրող Ժորժ Աբրահամյանի պատմվածքներում մեր հարևան Իրանի խորհրդավոր ու գրավիչ
աշխարհը, այնտեղ ապրող հայերի կյանքը ներկայացվում ու վերականգնվում է արևելքի գրականությանը բնորոշ
հանդարտությամբ՝ անդորրով, այդ գրականությանը բնորոշ գունագեղությամբ, համերով ու հոտերով։ Մասնավորապես ներկայացվող «Հորս անդորրը» պատմվածքում, որն ընդգրկված է Ժ․ Աբրահամյանի «Առանց ինձ ոնց ես մնալու»
2024 թ․ հրատարակված գրքում, տեսնում ենք մեր հայրենակիցներին ընտանեկան միջավայրում, սեղանի շուրջ կամ հանգստանալիս։ Առաջին հայացքից մեծ հետարքրություն չներկայացնող պատմություն, սակայն իրանական կյանքի համերի ու բույրերի, երաժշտության ու այլ փոքրիկ գեղեցկությունների նկարագրություններով հեղինակը ստեղծում է այդ անդառնալի կյանքի ու երջանկության առինքնող պատկերը, ցույց տալիս մարդու երջանկության գաղտնիքը։ Այս գողտրիկ պատմության հերոսը անչափ թանկ է գնահատում իր անդորրն ու խաղաղությունը և աղոթում, որ ոչ ոք և ոչինչ չխաթարի իր երջանկությունը, ընթերցողին էլ հրավիրելով կարծես միանալու մեր քաոսային ժամանակներում անդորրի ու խաղաղության հաստատմանն ուղղված աղոթքին։
Հորս անդորրը
Փողոց նայող տան խոհանոցից երբ աբգուշթի[1] հոտը առա, հասկացա՝ պետք է սանգաք[2] առնելու գնամ։
Հայրս թուլություն ուներ աբգուշթի ու սանգաքի նկատմամբ և իր սիրելի ճաշը առանց սիրելի հացի չէր կարող ուտել։
Երբ փայտե կապույտ դռան թակիչով բախեցի, մայրս, որ կարծես դռան հետևում ինձ էր սպասում, անմիջապես բացեց այն, շագանակագույն դպրոցական պայուսակս ձեռքիցս առավ ու զամբյուղը, մեջը մի կանաչ թղթադրամ ձեռքս տվեց.
- Վարդա՛ն ջան, փողը չկորցնես։ Հացթուխին կասես՝ խմոր հաց չտա։ Ապրես, բալե՛ս, շուտ հետ արի․ հերդ սոված ա։ Չմոռանաս ասես՝ ում տղեն ես։ Ինքը իմանում ա՝ ինչ հաց տա։
Աղյուսապատ հին տների ստվերի ներքո շարժվեցի դեպի հայկական թաղամասի այգի, որի մոտ էր գտնվում հացի փուռը։
Պատուհաններից հարազատ հոտերը գայթակղում էին սոված քիմքս։ Տիկին Մարիի կոտլետի, Ռողիյե խանումի ղորմեսաբզիի ու ընկերոջս՝ Արմենի տատիկի տոլմայի հոտներն էին տարածվել փողոցում։
Հասա սանգաքի փռի մոտ։ Հերթ էր գոյացել։ Ազանի[2] ձայն էր լսվում մի քիչ ներքևի մզկիթից։ Երբ ազանը ավարտվեց, իմ հերթը հասավ.
- Աբբա՛ս աղա, երեք հատ հաց մուսյո Զավենի համար։
Հացի փռի տերը ժպտալով ասաց.
- Աչքիս վրա, մուսյո՛ Զավենի տղա։
Ապա հացթուխին դիմելով՝ պատվիրեց.
- Ասղա՛ր աղա, երեք հատ քունջութով հաց մուսյո Զավենի համար։ Թող լավ կարմրի։
Մի քանի րոպեից հացերը սեղանին դրվեցին։ Տաք, մանր քարերը սանգաքներից առանձնացնելուց ու դրանք ծալելուց և զամբյուղում տեղադրելուց հետո տուն վերադարձա։
Ինչպես բոլոր խանութպաները, հայրս խանութը փակել ու տուն էր եկել կեսօրյա հանգստի համար և կարծես ինձ էր սպասում։
- Պա՛խ-պա՛խ, ապրե՛ս տղես, կարգին ծաղիկ հացեր են..- Ապա կատակելով շարունակեց.- Հացերի անկյուններն էլ կարծեմ մուկն ա կերի։
Մայրս խոհանոցից հյուրասենյակ եկավ աբգուշթի ամանը ձեռքին, որի գոլորշին սփռում էր քրքումի ու ծիտրոնի ախորժելի բուրմունք ու մեզ սեղանի մոտ հրավիրում։
Մայրս, եղբայրս ու երկու քույրերս հյուրասենյակ մտան։ Մի քրոջս ձեռքին կանաչու ամանն էր՝ կարմիր փոքրիկ բողկերով, որոնք կարծես աչքով էին անում մեզ, մյուսինը ձեռքին՝ սխտորի թթուն, որը յոթ տարվա հնություն ուներ։ Ես հայրս, մայրս, եղբայրս ու քույրերս հավաքվեցինք ու սեղանի վրա դրված պղնձե մեծ ափսեի միջի չոր լավաշը փրթեցինք մեր ճաշի ամանների մեջ, վրան ավելացրինք ճաշը, ապա սանգաքով սկսեցինք այն ուտել մեծ հաճույքով։ Ամենից մեծ բավականությամբ հայրս կերավ, քանի որ աբգուշթ ուտելու օրերը իր կյանքի լավագույն օրերն էին կարծես։ Թերևս այն պատճառով, որ աբգուշթը հավաքում էր ընտանիքի անդամներին ու ավելի էր ջերմացնում տունը։
Այդ ճաշը նաև գյուղի հետ կապված հուշեր էր արթնացնում։
Հայրս մի օր պատմեց.
- Իրիկնաժամին սաղս հավաքվում ինք մեզարի շուրջն ու պարտադիր աբգուշթ ուտում։
Եվ երբ զարմացած հարցրի՝ ուրիշ ճաշ չգիտեի՞ն պատրաստել կանայք, պատասխանեց.
- Սաղ օրը աբգուշթ ուտելու հույսով վարուցանք ինք անում, գինք տուն ի՞նչ ուտինք աբգուշթից լավ։
Աբգուշթի հյութը ուտելուց հետո մայրս խոհանոց մտավ ու փայտե ծեծիչով սկսեց ծեծել ճաշի պարունակություն սիսեռը, լոբին, միսը կարտոֆիլը, և այդ ամենը համեղ զանգվածի վերածելով՝ սեղանին դրեց։ Կարճ ընդմիջումից հետո պատառներ սարքեցինք՝ վրան ավելացնելով սոխ ու կանաչի։
Ճաշելուց հետո մայրս միացրեց ռադիոընդունիչը.
- «Գոլհայե ռանգառանգ»[3] 277-րդ համար։
«Գոլհայե ռանգառանգ» երաժշտական հաղորդաշարը երբ սկսվում էր, ոչ միայն հայրս, այլևս ամբողջ թաղամասը կարծես կեսօրյա քուն էր մտնում և ասես բոլորը Վիգենի[4] ու Բանանի[5] երգերի ներքո դանդին էին տալիս։
Հայրս, սակայն, մինչ այդ վառում էր իր օրվա առաջին ծխախոտը, իր մշտական անկյունում հենվում էր բարձին ու ռադիոյից հնչող մեղեդիների ներքո հետևում նրա կապույտ ծխի պարին։ Հաղորդման ընթացքում երբեմն նաև հնչում էին հայերեն երգեր Վիգենի կատարմամբ. «Շրջում եմ ես տրտում, քո պատկերն իմ սրտում, քո խոսքերն իմ մտքում, իմ լավ, իմ լավ...»։
Մի օր հայրս, որ կարծես հաղորդավարուհու հետ էր զրուցում, ասաց.
- էս երգը Բադալյանն էլ ա երգում, բայց որ ասեն՝ ո՞ր մեկն ա լավ երգում, կասեմ էրկուսն էլ։
Հետո սկսեց Վիգենին ձայնակցել.
Ա՜խ ու՞ր ես արդյոք, ո՞ւր,
Դարձել եմ ես տխուր, ա՛խ, իմ լա՛վ, իմ լա՛վ...
Հայրս ամեն օր ճաշելուց հետո, նույն տեղում ննջում էր ու մայրս ամռանը մի բարակ ծածկոցով, իսկ ձմռանը բրդյա մաշնայով* ծածկում էր նրան, որ հանգստանա ու մի երկու ժամից խանութը վերաբացի։ Ննջելուց առաջ հայրս մորս էր դիմում.
- Աչք կպցնեմ, մինչև դու մե թաս չայ դամես[6]։
Հորս անդորրը վարակիչ էր։ Նա շատ բան չէր ուզում աշխարհից և իր կյանքի ուրախություններն էին՝ շաբաթական մեկ անգամ աբգուշթ ուտել սանգաքով, ռադիոյից Վիգենի ու Բադալյանի երգերը լսել, կեսօրյա անուշ նինջը, փոքրիկ խանութը իր հին հաճախորդներով, որոնք իր կյանքի անբաժանելի մասն էին դարձել։ Եվ իր բաժինը չկորցնելու համար ամեն առավոտ տնից դուրս գալիս աղոթում էր ու վերջում ավելացնում․
- Տե՛ր Հիսուս, քու հույսով։
Հայրս դողում էր իր ու իր ընտանիքի անդորրի համար և ամենաչնչին փոփոխությանը հեշտությամբ չէր հարմարվում։ «Գոլհայե ռանգառանգը», խաղաղ կեսօրները, ծխախոտի բարակ ծուխը, թաղամասի մզկիթից ամեն կեսօր հնչող ազանն ու եկեղեցու առավոտյան զանգերի ղողանջը... Մի խոսքով՝ այն ամենը, ինչ երկարատև ու հաճելի անդորրի մասին էր վկայում, սիրում էր հայրս։
Հայրս սակավախոս էր և կեսօրյա նինջից ու թեյ խմելուց հետո այնքան անձայն էր տնից դուրս գալիս, որ քայլերը հազիվ էինք լսում, իսկ երբ ուշ երեկոյան տուն էր վերադառնում, մենք` երեխաներս, նրա անդորրը չփշրելու վախից ցածր ձայնով էինք խոսում, կամաց էին քայլում, անաղմուկ էինք կատակում ու խաղում։
Ամռան երեկոներին հայրս բակի գիշեր-ցերեկ ծաղիկներն էր ջրում, մայրս զիլուն էր փռում և ապա բոլորս հավաքվում էինք հորս շուրջը։ Նա թեյ էր խմում ու հանդարտ ձայնով պատմում այդ օրը խանութում տեղի ունեցած զավեշտալի դեպքերը։ Լիաթոք ծիծաղում էր, ոչ միայն այդ դեպքերի այլև տանը տիրող ուրախության համար։
Ավելի ուշ հայրս Հայաստանի ռադիոյի ալիքն էր որսում՝ մի քանի անգամ սլաքը հետ ու առաջ անելով․ հանկարծ դադարում էր խշշոցն ու հաճելի մի ձայն հայտարարում էր. «Երևանն է խոսում»։
Հայրս լուռ նստում էր ռադիոընդունիչի մոտ և անհամբեր սպասում երգերի ժամին։ Երբ հերթը հասնում էր Հովհաննես Բադալյանին, ժպտալով ասում էր. «Բադալյանի նմանը չկա»։
Եվ սկսում էր Բադալյանի հետ ցածրաձայն երգել, ապա վառում էր օրվա երկրորդ ծխախոտը և հաճույքով ծխում... Հետո հանգիստ քայլերով ննջասենյակ էր մտնում ու վաղ առավոտյան արթնանալիս Աստծուց խնդրում, որ ոչ ոք իր անդորրը չփշրի։
[1] Աբգուշթ— Պարսկականավանդական կերակրատեսակ, որը պատրաստվում է գառան մսով, սիսեռով, լոբով, լոլիկով, տոմատի մածուկով
և համեմունքներով:
[2] Սանգաք - ավանդական պարսկական հաց։
[3] Ազան - մուսուլմանների աղոթքի հրավեր, հատուկ խոսքերով ու մեղեդիով, որը սկսում է «Վկայում եմ, որ Աստված միակն է» նախադասությամբ։
[4] Գոլհայե ռանգառանգ (պրսկ․) - գույնզգույն ծաղիկներ։ Երաժշտական սիրված ռադիոհաղորդում, որ հեռարձակվում էր ամեն օր կեսօրից հետո։
[5] Վիգեն (Տերտերյան) - իրանահայ անվանի երգիչ, որը ճանաչվել Իրանի փոփ երաժշտության հիմնադիր և արքա։
[6] Բանան – սիրված երգիչ Իրանում։
[7] Դամել (պրսկ․) - թրմել։