Պոեզիան զարգացման երկարատև ճանապարհ է անցել՝ փոխելով արտահայտության ձևերն ու լեզուն, թեմաներն ու նշանակությունը։ Փոխվել նաև բանաստեղծների ու բանաստեղծության վերաբերմունքը Արարչին ու տիեզերքին։ Սա մի երկարատև փոխակերպումների ու շարժման ճանապարհ է, որը ձգվում է մարդ-բանաստեղծից դեպի Աստված, ապա նաև Աստծո մերժում ու իրականության գեղարվեստական արտացոլման այլ ձևեր։ Բանաստեղծության այս յուրահատուկ ու հետաքրքիր ճանապարհորդությունը նաև մարդուն ու Արարչին կապող երկակի էությունը իր՝ «Պոեզիայի երկակի տեսողությունը» գրքում ներկայացնում է բանաստեղծ, գրականագետ Հենրիկ Էդոյանը։ Ներկայացնում ենք հատված այդ ուշագրավ ուսումնասիրությունից։
Պոեզիայի երկակի տեսողությունը
(հատված)
Հին հունական միֆական սահմանափակ Կոսմոսը վերամարմնավորվում է պոեզիայում (ինչպես նաև ճարտարապետության, քանդակագործության մեջ) որպես կոմպոզիցիոն փակ կառուցվածք՝ բառերի մեջ ներփակված Կոսմոս, որի էքստազային իմպուլսները (ինչպես գտնում էր Պլատոնը) գալիս են Աստվածների ոլորտից (Բարձր հոգե–մտավոր աշխարհից)՝ ստեղծելով պոետական միկրո–իրականություն, ծածկելով իրականության պատկերը (Հերակլիտյան իրականություն, որտեղ ամեն ինչ հոսում է, քայքայվում՝ չթողնելով իրենից հետո մնայուն ոչ մի գոյություն, բացի պոետական աշխարհից, որը չի տրվում հոսքին և քայքայմանը):
Միջնադարում պոեզիան վերակառուցվում է քրիստոնեական անսահմանափակ Կոսմոսի տեսանկյունից, որում իրերի աշխարհը հակադիր է Աստվածային աշխարհին, և այն, ինչը սահմանափակ է (իրերի բնույթը), ներքաշվում է անսահմանության մեջ և կորցնում իր ինքնության եզրագծերը: Պոեզիան որպես լեզվա–բառային երևույթ ներձուլվում է կրոնական տեքստերի մեջ: Այդ տեքստերը որպես լեզվական ավելի կայուն և ոգե–հայտնական երևույթներ, իրենց մեջ ընդգրկում են պոետական տեքստերը՝ զրկելով նրանց իրենց պոետական և անհատական նշանակությունից: Կրոնական հոգևոր երգերի մեջ (միջնադարյան պոեզիայի առաջատար ժանրը) լսվում է Աստծու ձայնը, ուր մարդը պարզապես բացակայում է (ներկայացվում է բացակայության միջոցով):
Դանտեի և Նարեկացու ստեղծագործություններում մարդը տրված է երկրորդ պլանում, որի վրա ընկնում են Առաջին պլանի (Աստծու) հոծ լույսերը՝ ծածկելով և թաքցնելով նրան: Ուշ Միջնադարում տրուբադուրների (XI-XIIդդ.) և առանձնապես XIII դարի իտալական պոեզիայում ստեղծվում են դասական պոեզիայի առաջին ձևերը, որտեղ հանգը որպես պոետական լեզվի կենտրոնական երևույթ, հանդես է գալիս որպես հոգևոր հարմոնիայի (այն, ինչը միջնադարի մարդը փնտրում էր իր ողջ կյանքի ընթացքում), բարձրագույն ոլորտների հնչյունանշան, որով մարդն առնչվում է ոլորտների հետ՝ ի տարբերություն առօրյա լեզվի, որի մարդկային բնույթը խորթ և անհասկանալի է նրա համար: Հանգը կազմակերպում և համակարգում է պոետական ողջ կառուցվածքը, որը ամբողջությամբ համահունչ է նրա ներքին ինֆորմացիոն զարգացմանը: Երկնային իմպուլսները գործում են ինֆորմացիայի բացահայտման, նրա պոետիկայի կոնստրուկտիվ ուղղվածության մեջ, որտեղ Աստծու «միջամտությունը» արտահայտվում է պոետիկայի շեշտային, հնչյունային (հիմնականում՝ ալիտերացիաները), երաժշտապատկերային սլացիկ կառուցվածքներում, որոնց կենտրոնում հանգը և հնչյունա–շեշտային ողջ համակարգը:
Այսպես ասած, Աստված ներկա է ոչ այնքան բուն ինֆորմացիաների (որոնք, ըստ էության, շատ չեն տարբերվում միմյանցից), որքան նրանց ձևավորման և կատարման մեջ (կարելի է ասել՝ ինֆորմացիան հենց այդ ձևավորումն է և կատարումը, նրա յուրատեսակ «էպիֆանիան»):
Բարձր աշխարհի հոգե–մտավոր էներգիան լուսավորում է տեքստի արտահայտչական–ձևային կառուցվածքների ամբողջականությունը, որը ձեռք է բերում ավտոնոմ իմաստաբանական արժեք՝ զուգահեռ ներքին թեմային և բովանդակության զարգացմանը, որը տեղի է ունենում հենց այդ ամբողջականության մեջ, կենտրոնում՝ հանգը և վանկա–շեշտային ինտոնացիոն առանձնահատուկ սիստեմը, որի յուրաքանչյուր փոփոխություն կարող է փոփոխություն առաջացնել ողջ ինֆորմացիայի մեջ (օրինակ՝ բավական է Վ.Տերյանի բանաստեղծության մեկ տողի մեջ խախտել շեշտային կարգը կամ վերցնել որևէ հանգ՝ անմիջապես կփլվի բանաստեղծության կառուցվածքն ամբողջովին, հետևաբար կանհետանա պոետական ինֆորմացիան այն եզակի ձևով, ինչով տրված է բանաստեղծության մեջ):
Սա վերաբերում է դասական պոեզիայի բոլոր ուղղություններին, որոնք, ըստ էության, ամփոփված են երկու գլխավոր սկզբունքների մեջ՝ կլասիցիստական և ռոմանտիկական: Պոետական ուղղությունները, ի վերջո, միմյանցից տարբերվում են այս սկզբունքներից որևէ մեկի ներգործությամբ. այն կապվում է կամ կլասիցիստական (հայ.՝ դասական, որը դասական տերմինի ավելի նեղ կիրառությունն է), կամ ռոմանտիկական սկզբունքով, որոնք երբեմն բացահայտ, երբեմն թաքուն, գործում են պոետական ամենատարբեր սիստեմներում: Կլասիցիստականը որպես ինտելեկտուալ ներքին կազմակերպություն, մտքի գործունեության՝ լեզվի մեջ, ի մի է հավաքում տեքստի ենթատարրերը մեկ միասնական կենտրոնի շուրջը՝ իբրև ավարտուն համակարգ՝ իր բոլոր համակարգային օրենքներով՝ որպես տրամաբանական կոնստրուկտիվ կառուցվածք, ուր հեղինակային «Ես»–ը տարրալուծվում է որպես «ոչ–Ես» (մարդու «ցերեկային արթուն» գիտակցության բնութագիրը, որը համապատասխանում է Ֆր.Նիցշեի Ապոլլոնյան սկզբին), և ռոմանտիկականը՝ որպես առաջինին հակադիր հակասիստեմային ուղղվածություն, վեր–տրամաբանական (կամ՝ մինչ–տրամաբանական) ինտուիտիվ (ի տարբերություն կլասիցիստական ինտելեկտուալիզմի) նեղ–անհատական պոետական դիրքորոշում՝ ձգտելով ոչ թե ներ–հայեցողական մեդիտատիվ անալիտիկ գիտակցական ակտի (ինչը հատուկ է կլասիցիզմին), այլ՝ ներշնչանքին, որպես պոետական «կատեգորիկ իմպերատիվ» (Նիցշեական Դիոնիսյան սկզբունքը) ստեղծագործությունը մետաֆիզիկական տեսանկյունից ընկալելով որպես անավարտ, ընդմիշտ կառուցման մեջ «կառուցվող» պրոցես, ուր ստեղծագործությունը թեև ունի սկիզբ–զարգացում–վերջ, բայց որպես ստեղծագործական «ակտ» այն ընկալվում է որպես անսկիզբ և անվերջ պրոցես, որի մեջ նետված է պոետի «Եսը»: Ռոմանտիզմի (ոչ թե որ պես XIX դարի առաջին կեսի ուղղություն, այլ որպես պոեզիայի երկու սկզբունքներից մեկը) ներշնչանքային–էքստազային, ինտելեկտուալ և ապաստրուկտուրալ բնույթին (սա չի նշանակում, թե ռոմանտիկական ստեղծագործությունը չունի որոշակի կայուն ձև ու ստրուկտուրա, հակառակ դեպքում նա չէր դիտվի որպես արվեստ, որի առաջին հատկանիշն այդ ձևն է և ստրուկտուրան, այլ՝ հոգեբանական նախավիճակ և լեզվա–մտածողական դիրքորոշում) համապատասխանում է Պլատոնյան ներշնչանքի («սրբազան խենթության») տեսությունը, իսկ կլասիցիստական սկզբունքին (Կոսմոսի ավարտուն բնույթը, ձևի սիմետրիկ կատարելությունը, կառուցվածքի տրամաբանական ճշգրտությունը և ռիթմի անխափան գործունեությունը) համընկնում է Արիստոտելյան պոետիկայի ոգին՝ ձևը իբրև արտաքին մակարդակում մարմնավորված էնտելեխեա, որը նրա սիստեմում նույն դերն է կատարում, ինչ էյդոսը Պլատոնի փիլիսոփայության մեջ:
Այս տեսակետից, ինչպես վաղուց արդեն ասված է, յուրաքանչյուր հեղինակ (ոչ միայն պոեզիայում, այլ՝ ողջ արվեստում), ըստ էության, կամ Պլատոնական է (այս կոնտեքստի մեջ՝ ռոմանտիկական–էքստազային), կամ Արիստոտելական (կլասիցիստական–մեդիտատիվ–ինտելեկտուալ): Այս երկու ուղղությունները գործում են պոեզիայի պատմության ողջ տարածքում՝ որպես պոեզիայի երկու հավերժական սկզբունքներ (տարօրինակ չէ, որ հակադիր դիրքորոշում ունեցող երկու այնպիսի պոետներ, ինչպիսին էին Բայրոնը՝ XIX դարի սկզբների ռոմանտիկ, և Թ.Ս.Էլիոթը՝ XX դարի մոդեռնիստ, իրենց համարում էին կլասիցիստներ), քանի որ այդ երկու սկզբունքները, գործելով տարբեր պատմական–մշակութային ժամանակներում և տարբեր անհատականությունների մեջ (պոետական «Ես»–ի կենտրոնական հասկացությունը), հավասարապես «օգտվում» են պոեզիայի երկակի տեսողության օրենքներից և հոգե–մտավոր աշ
խարհի «միջամտությունից», որը կարող է հանդես գալ ամենատարբեր վիճակներով և «դիմակներով»: Ե՛վ կլասիցիստական սահմանափակված, ավարտուն Կոսմոսը (հենված ինտելեկտուալ «ոգու» վրա), և՛ ռոմանտիզմի անսահմանափակ, անավարտ Կոսմոսը (հենված զգայական «Հոգու» վրա), որոնցից առաջինը նախընտրում է
փակ կառուցվածքը (լավագույն օրինակը՝ XVII դարի ֆրանսիական դրաման) և ձգտում սանձահարելու մարդու ներքին քաոսը, իսկ երկրորդը՝ բաց կառուցվածք, ձգտելով քանդելու առաջադրված կաղապարները՝ ազատվելով «մեռած մտքերի» իշխանությունից՝ թարմացնելով և կենդանացնելով ժամանակի մեջ հետզհետե մարող «կենդանի իմպուլսները», ունեն, ի վերջո, նույն գերնպատակը՝ Բարձր և Ցածր աշխարհների փոխ–ասիմիլյացիան՝ իրերի աշխարհի բացվածությունը Բարձր աշխարհի նկատմամբ՝ «մեռած Ոգու» Հարությունը, որը կատարվում է և՛ Դանտեի ավարտուն «փակ Տիեզերքի» Ապոլլոնյան դիրքորոշման, և՛ Շեքսպիրյան անավարտ «բաց Տիեզերքի» Դիոնիսյան ողբերգություններում (երկու սյուներ, որոնց վրա բարձրանում է մարդկային կյանքի անմատչելի տիեզերքը):
XX դարի պոեզիան, ի տարբերություն դասական պոեզիայի (բայց՝ նույն գերնպատակով), ունի ավելի ուղղահայաց բնույթ, այսինքն՝ դասական հորիզոնական պոետիկայի փոխարեն նա ձգտում է դեպի «միջուկը», ազատվելով, ֆիզիկայի լեզվով ասած, «միջուկի շուրջը պտտվող էլեկտրոններից», հրաժարվելով պոետիկայի դասական ձևերից, որտեղից «Ոգու սլաքը» թեքվում է դեպի միջուկը՝ ստեղծելով իր սեփական լեզվա–մտածողական ապարատը, որը դասականին համընկնում է որպես նույն «Ոգու» գործունեության հետևանքներ, բայց տարբերվում է նրանից իրերի ընկալման իր «օբյեկտիվով», որն ուղղված է ոչ այնքան արտաքին աշխարհին (արտաքին աշխարհի ընկալման ազատությունը, որը պարտադիր հիմքն է դասական պոեզիայի, XX դարի պոեզիան այլևս չունի՝ որպես նրանից պառակտված պատմական հասարակական միջավայրի կենտրոնից դեպի արվարձանները հեռացած էություն), որքան իր սեփական «ներքին մարդուն», որը խորքից տեսնում է ամեն ինչ, վերամտածում այդ «ամեն ինչը» և ստեղծում իր լեզվահամակարգը, որը համապատասխանում է ժամանակի ինտենսիվ հաճախականությանը:
Աղբյուրը՝ Հենրիկ Էդոյան, Պոեզիայի երկակի տեսողությունը, Երևան, Զանգակ, 2020: