2025 թվականի նոյեմբերի 17-ին լրանում է հայ մեծ բանահավաք ու բանագետ, գրող ու մանկավարժ Գարեգին Սրվանձտյանի ծննդյան 185-ամյակը։ «Գրոց և բրոց. Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ»(1874), «Մանանայ»(1876), «Թորոս Աղբար»(1879) և «Համով-հոտով»(1884) և իր այլ գրքերում ու ժողովածուներում մեծ բանագետը ներկայացնում է Արևմտյան Հայաստանի բանահյուսությունը, հուշարձանները, մեր ժողովրդի պատմության դրվագներ, ժողովրդական ծեսերն ու սովորույթները, հավատալիքները և բարբառները։
Այս մեծարժեք գրքերից, սակայն, առավել նշանավոր է հեղինակի «Գրոց և բրոց. Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ» գիրքը, որտեղ հրատարակվում է Գարեգին վարդապետի գրառած՝ մեր ազգային դյուցազներգության առաջին պատումը, ըստ էության բացահայտվում է էպոսը։ Բացի «Սասունցի Դավիթ կամ Մհերի դուռ» վերնագրված պատումը, այս ժողովածուի առաջին մասում հեղինակը մեծարժեք տեղեկատվություն է հաղորդում Մուշ-Սասունի հայերի կենցաղի ու սովորությունների, լեզվի ու մշակույթի մասին։ Միաժամանակ գրքում գծագրվում է հեղինակի մեծ ծրագիրը՝ փրկել ու վերածնունդ տալ հայ ավանդական մշակույթին ու լեզվին և դրանց մեջ ամփոփված ազգային ոգուն։ Ներկայացնում ենք այդ ծրագիրը որոշակիորեն ամփոփոխ, նաև մշեցիների ու սասունցիների կյանքը, նրանց ապրած վայրերի բնությունը ներկայացնող կարևոր հատվածներ, որոնք բացահայտում են հեղինակի վերաբերմունքը ժողովրդական մշակույթի նկատմամբ, մատնանշում բանահավաքի նպատակն ու առաքելությանը։
Մարդկային ընկերավարութեանց սովորութիւնն է, երբ հեռաւոր տեղէ մը գան, իրենց գտնուած երկրի բարիքներէն կամ հազուագիւտ իրերէն ընծայ մի կը բերեն բարեկամին։ Հետեւելով այսմ, երբ Պօլիս եկայ, այս անգամ ուզեցի ընծայ բերել Ձեզ իմ երկրէն։
Ի՜նչ։
Ի՜նչ կը գտնուէր հոն, ուր ես էի. հող եւ ջուր միայն, եւ հողով ու ջրով եւեթ կեանք վարող հայ ժողովուրդ։
Գրոց եւ բրոց ծրար մ՚ ընծայ բերի Ձեզ այն հողէն ու ջրէն, որ Հայաստանի անունը կը կրեն տակաւին, ժողովրդէ մը, որ սերունդ եւ անուն Հայութեան ունին։ Այս հողն եւ ժողովուրդ կամ, այսպէս ըսեմք, Հայաստանն ու Հայ, որ հազար անգամ խորամանկութեան ու բռնաւորութեան փորձեր անցուցեր են, փորձեր՝ խլելու այս ազգի արմատը այդ արտէն, կամ փոխելու այն հողի յատկութիւնը, որ այլեւս չբուսցընէ զՀայ եւ չերեւի Հայութեան նշոյլ մը։
Բայց հայերը մանգաղով հնձուած ժամանակ սերմերը թափեր են փոշիներուն մէջ, արմատէն խլուած ժամանակ ջեղ մը թողուցեր են քարի մը տակ, ձորի մը մէջ եւ նորէն բուսեր, ծլեր, արմատ ձգեր, ոստ արձակեր, ծաղկեր ու պտղաբերեր են անդրէն։ Անկարելի է գտնել աշխարհ մը եւ ազգ մը, որ համեմատուի հայուն եւ իւր երկրին, որ այնքան աւեր, մահ, սուր, ուրացութիւն, արիւն, գերութիւն կրած լինի ու նորէն ցայսօր ապրի։
Իւր քաղաքականն ու կրօնականը, իւր նիւթականն ու հոգեկանը առհասարակ կողոպտուած. գանձն ու զէնքը առնելէն զկնի, մարդն ու իւր բնակարանը, տաճարներու քարերը եւ լեզուն ու մագաղաթներն անգամ գերի գնացած են, ստրկութեան ենթարկուած են։ Բայց մեր երկրի հողն ու ջուրը, օդն ու եթերքը օծուած են հրեղէն լեզուով, հրեղէն հոգւով, որք ո՛չ միայն վերաստեղծեր են զհայեր, այլ եւ վերապատմեր են հետագայից Հայաստանի նահապետաց, դիւցազանց, թագաւորաց եւ առաքինեաց անուններ ու գործերը։
Այս լեռները, հովիտները, ձորերը, գետերը, շէները, աւերները, հողմերը, աստղերը, ամենքն ալ խորհրդաւոր անուն մը ունեցած են. եւ այդ ամէն մէկ անունը կը պարունակէ իւր մէջ անձի մը կամ անցքի մը պատմութիւն, թէ առասպել համարուի այն առ այժմ եւ թէ իրական, եւ այսպիսեաց շարունակութիւնը մագաղաթներէն աւելի տոկուն եւ անջինջ մատեան մը շարունակած է. այն է՝ բնակչաց բերանացի աւանդութիւնք կամ վէպք եւ զրոյցք։
Ասոնց մէկ նշմարն է իմ ընծայս։
Ես իբրեւ մեղու ապրած ու աշխատած եմ. զիս փեթակի մէջ կը պահէին եւ դրսէն դուռը կը ծեփէին։ Իմ օրերու մեծ մասը անլուսատես եւ փականքի տակ անցուցեր եմ, բայց երբ բաց գտեր եմ դուռը, փութացեր եմ ծաղիկներուն վազել, մասիկ-մասիկ անոնցմէ առնուլ, թուփէ թուփ թռչտելով, եւ հաւաքածներէս շատը, քամիին եւ պիծակներուն դէմ պատահելով, կորսնցուցեր եմ։ Ահա ինչ որ մնացած էր բերանս, կը ձօնեմ ազգիս բանասիրաց՝ ձեր ձեռքով մատուցանելով զայն, ո՛վ իմ բարեկամ։
Մշոյ հայերը պէտք էր քաջ լինէին՝ նայելով իրենց հայրենեաց դիրքին։ Այն ամեհի բարձրաբերձ լեռները մեծութիւն մը կ՚ազդէին անոնց սրտին. անտառներով, մացառներով զարդարուած սարերու գագաթներ եւ ծոցերը, նոյնպէս եւ շամբերը, որոց մէջ լեցուն գազաններ են, զիրենք կ՚ստիպէին զէնքի վարժուիլ՝ թէ՛ որսալու համար եւ թէ՛ պաշտպանուելու համար։ Այս ընդարձակ դաշտը եւ այն մեծատարած երկինքը վեհութիւն եւ վսեմութիւն կ՚ազդէին անոնց հոգւոյն, եւ այն պատուական կլիմայն արդէն զօրաւոր եւ յաղթանդամ կը կազմէր անոնց իրանները։
Ջուրերը բոլորն ալ գետեր են, որ չորս կողմի լեռներէն սուր ընթացքով եւ գոռուն-գոչուն ձայնով կը վազեն, կը թափին Եփրատին ծոցը. եւ թէպէտ Մեղրագետն ու Եփրատ անձայն կ՚ընթանան, բայց այնպէ՛ս արագ եւ այնպէ՛ս ահարկու եւ լայնածաւալ պտոյտներով ու հոսանքներով կ՚անցնին, որ կարծես ահեղ թագաւոր մի է Եփրատ եւ անոր սպարապետն է Մեղրագետը, որք ջրային զօրաց մեծ բանակ մը առած՝ գաւառները տիրելով կը վարեն, կը դիմեն ի կռիւ ուրիշ տիրապետաց հետ։ Այսպիսի երկիր մը, որքան իւր բնակչաց նպաստաւորիչ է, այնքան ալ իւր մերձաւորաց եւ ծանօթից նախանձը կը գրգռէ, եւ այս պատճառաւ, գրեթէ շարունակ կռիւի մէջ ծնած ու մեծցած ըլլալով, մահուանէ չվախցող մարդիկ էին Մշեցիք։
Մշոյ աշխարհ լի է եղեր բանաստեղծներով, երգասացներով, բազմաթիւ աշուղներու տեղ է եղեր այս երկիրը. եւ այս բնական հետեւութիւն է այն քաջաց եւ քաջագործութեանց, որոց դիւցազնագործութիւնները կը դիւցաբանէին եւ անոնց թանկագին մահը պէս-պէս երգերով կ՚եղերերգէին։
Մշոյ այն գեղեցիկ հորիզոնը աչք ձգողին սիրտը ինքնին կը թրթռայ, արիւնը կ՚եռայ եւ հոգին կը բարձրանայ։
Վէպերը, որ յօրինուած են իբրեւ խաղ, աշուղի ոճով եւ եղանակաւ, կամ իբրեւ հէքեաթ, արձակ ասացուածքով, թէպէտ այնքան փոփոխուած‚ աւելցած ու պակսած եղեր են, որ շատերէն մարդ չէ կարող բան մը հասկնալ. բայց եւ շատերն ալ կը պահեն իրենց մէջ ընտիր եւ բարձր գիւտ ու նիւթ, բանաստեղծութիւնը, դիցաբանութիւնը, կրօնական օրհներգութիւնը, սիրահարական տարփանաց բոցն եւ անոր հետեւանքն եղած աղէտն ու կսկիծը, որոց ենթակայ է մինչեւ այսօր միեւնոյն սերունդ մարդկութեան, անմոռանալի եւ բաւական բացայայտ իմաստներով պահած ու շարունակած են իրենց մէջ։
Յատուկ աղբիւրներ կան տեղ-տեղ, որոց ական շուրջը բազմակերպ ծաղկունք, զանազան խոտ ու բանջար կան։ Ծերացած օձերը կուգան հոն, իրենց շապիկը կը փոխեն եւ ծաղիկներէն մէկը, զոր միայն օձեր կը ճանչնան, կը փրցընեն կ՚ուտեն. եւ անմիջապէս աղբիւրի ջուրը մտնելով՝ կը լուացուին եւ երեք անգամ կը խմեն, կ՚ելլեն՝ նորոգուելով իրենց կեանքը։ Եթէ ուշադիր լինին հովիւները կամ ցանկացողները ու պատահին օձի այս արարուածին, նկատեն ու ճանաչեն այդ ծաղիկը, թէ ո՞րն էր, ու իրենք ալ ուտեն եւ նոյն աղբիւրի ջրէն երեք անգամ խմեն, կ՚անմահանան այդ մարդիկը։
Գուռգուռին մէկ քովն է Սեղանսար, որոյ գագաթը ուղիղ տափարակ է ճիշդ սեղանաձեւ, իսկ Գուռգուռին միւս ափն է Սեւ սարն կամ Սեմն, այն է Տօրոսը, որ Մշոյ սար ալ կ՚ըսուի՝ զանազան գլուխներու բաժնուած, բայց, իբրեւ մէկ տան մէջ մէկ գերդաստանի անդամք, իրարու մօտ ծունկ ծնկի, դէմ դէմի պուպուզած, ձորերով, վտակներով, դեղերով լի։ Անթովք լեառն այս լերանց մեծ եղբայրն է ամէնէն բարձր։ Մարութան կամ Մարաթու լեառն ասոնց մէջ սուրբ եւ բարեպաշտն է, որ Մարութա ճգնաւորին եւ եպիսկոպոսին անունով յորջորջուած կը թուի. այն՝ որ սուրբ Շմաւոն եպիսկոպոսի եւ Արեւելեան վկայից նշխարները ի Պարսից բերաւ եւ բիւրաւոր մասունքներ ժողովեց ու մարտիրոսաց քաղաք Նփրկերտը շինեց, որ հեռի չէ այս լեռնէն։
Սասունք կամ Սասնոյ լեառն, որ եղբարց մէջ ամէնէն զօրեղն է եւ անպարտելին՝ երկաթէ կողերովն ու քարոտ գլխովն, եւ որ ասպնջական եղած է Ասորւոց Սենեքերիմ արքայի որդւոց՝ Ադրամէլիքին եւ Սանասարին, Քրիստոսէն հազարաւոր տարի յառաջ։
Ծովասար լեառն անոնց գեղեցիկ քոյրն է, որ Առաքելոց վանքին մօտ է եւ պստիկ ծով մը ունենալով իւր գագաթը՝ այս անունով կոչուած է։ Այս ծովակին շուրջ բուսած պարկեշտ մանիշակները երկնագոյն մարգեր կը ցուցընեն, եւ անթիւ են տեսակ ու գոյն զանազան ծաղկանց, որ կ՚զմայլեցընեն արարածները իրենց տեսքով ու գոյնով։ Իսկ խաւարծիլն աննման ու յոյժ պատուական է այս սարին։
Աշխարհ մը, որուն դիւցաբանականը քրիստոնէականի փոխուած, մեհեանը՝ սուրբ տաճարի, զոհը՝ մատաղի, կուռքերը՝ խաչքարի, եւ ամէն ինչ որ դիցանուէր էր, քրիստոսանուէր եղած եւ սրբազնագործուած, բայց աւանդապահներն անհետ ալ չեն թողած իսպառ հնոց զրոյցները եւ ծէսերուն ու արարողութեանց պատմութիւնները, առասպելները։ Ասոր իւրաքանչիւր գաւառը զատ-զատ անձանց գործ է ստորագրել եւ զատ-զատ մատեան կազմել։ Միայն թէ չեմ կարող զանց առնել նաեւ թուխ մանուկներու եւ ցասման խաչերու վրայ ալ բացատրութիւն գրել համառօտ մը, որոցմով լիքն է Հայոց աշխարհը։
Որչափ խաղեր կան քրդերէն ու տաճկերէն լեզուով, բայց ըստ որում, անոնց նիւթը հայոց տեղեր, հայոց դէպքեր եւ անձինք կը ներկայացընեն, անոնց յօրինողներն Հայ եղած են, սակայն օտար լեզուով յօրինած, ինչպէս որ մինչեւ այսօր ալ յօրինողներ կան։ Նոյնիսկ Քրդերու եւ Տաճկաց կեանքին վերաբերեալ խաղերէն ալ շատը կը յօրինեն Հայեր։ Ընդհանրապէս քիչ են Քրդերէ ու Տաճիկներէ աշուղները Հայաստանի մէջ. այդ երկիրը եւ այդ կլիման Հայուն է թողուցեր այդ միակ ձիրքը, որ անկողոպտելի է մնացեր։
Այդ երկիրը կ՚ըսեմ, որ Քիւրդիստան չէ, ինչպէս անգթութեամբ եւ անգիտութեամբ կ՚անուանեն ոմանք, այլ տակաւին մինչեւ այսօր եւ մինչեւ յաւիտեան Հայաստան է ու Հայաստան պիտի մնայ։