Ի՞նչ է ազատությունը, ինչպե՞ս է այն հնարավոր դառնում ու ի՞նչ գնով, և ո՞վ է իրական ազատը։ Էքզիստենցիալ փիլիսոփայության, ապա նաև գրականության այս առանցքային հարցերն իրենց պատասխաններն են ստանում ֆրանսիացի գրող ու փիլիսոփա Ալբեր Կամյու ստեղծագործություններում և հատկապես «Սիզիփոսի առասպելը» էսսեում և «Օտարը»(L’Étranger, 1942) նշանավոր վեպում։ «Օտարը» ոչ միայն 20-րդ դարի ֆրանսիական, այլև համաշխարհային գրականության առանցքային գործերից է։ Այն իր պատումի պարզությամբ, բայց փիլիսոփայական խորությամբ ձևավորեց աբսուրդի փիլիսոփայությունը, և ամբողջ սրությամբ ներկայացրեց 20-րդ դարի, նաև ժամանակակից մարդու անօգնականությունն ու ազատության ձգտումը։
Վեպի հերոսը՝ ոչնչով աչքի չընկող մի մարդ է՝ Մերսոն, ով կենսական տարբեր հանգամանքների բերումով գիտակցում է, որ հասարակությունը պահանջում է զգացմունքների կեղծ արտահայտություն, դիմակներ ու ձևականություններ, ինչ էլ մարդուն զրկում է ազատությունից։ Ճիշտ այնպես, ինչպես այսօր սոցիալական ցանցերում մարդը ձևավորում է որոշակի հանրային կերպար ու անգիտակցաբար դառնում այդ կերպարի գերին։ Թվում է, թե սոցիալական ցանցերը արտահայտվելու ներկայանալու տարածք ու ազատություն են տվել մարդուն, սակայն դատապարտել են նրան մեկ այլ բանտարկության ու հոգևոր դատարկության։ Վեպը հիշեցնում է, որ ազատությունը հնարավոր է միայն այն ժամանակ, երբ մարդն ընդունում է կյանքի անիմաստությունն ու աբսուրդը և, միևնույն ժամանակ, շարունակում է ապրել՝ առանց պատրանքների։
«Աբսուրդը ծնվում է մարդու և աշխարհի լռության բախումից», -գրում է Ա․ Կամյուն։
Այս ամենով հանդերձ, Կամյուն հուսահատություն չի քարոզում։ Նա ցույց է տալիս, որ նույնիսկ եթե կյանքը աբսուրդ է, մարդը կարող է ապրել արժանապատիվ, առանց կեղծ մխիթարությունների ու վախերի։ Վեպի հերոսը մահապատժից առաջ, ընդունում է արևի լույսը, իր գոյությունը, և մահը՝ առանց վախի։ Եվ դա է ըստ հեղինակի իրական ազատությունը։
Այսօր, երբ ապրում ենք տեղեկատվական աղմուկի մեջ, շրջապատված կեղծ ինքնություններով և լիարժեք կյանքի պատրանքներով, սակայն հոգևոր սնանկության մեջ, Ա․ Կամյուի «Օտարը» օգնում է վերգտնել ինքնությունը՝ առանց ձևերի ու վախերի։ Այն հիշեցնում է, որ իրական ազնվությունն այն չէ, ինչ մենք ցուցադրում ենք ուրիշներին, այլ այն, որ մենք չենք ձևացնում, նույնիսկ եթե դրա համար դառնանք օտար հասարակության մեջ։
Ներկայացնում ենք հատված Ալբեր Կամյուի «Օտարը» վեպից։
Երրորդ անգամ ես մերժեցի ընդունել խոստովանահորը։ Նրան ասելիք չունեմ, հետը խոսելու ցանկություն չունեմ, ես նրան շատ շուտով կտեսնեմ։ Այս պահին ինձ միայն հետաքրքրում է, թե ինչպես կարելի է խույս տալ մեքենայական համակարգից, պարզել՝ հնարավո՞ր է ելք գտնել անխուսափելիից։ Բանտախուցս փոխեցին։ Այստեղից, երբ պառկում եմ, երևում է երկինքը, միմիայն երկինքը։ Օրերս անցնում են նայելով, թե ինչպես են գույները նվաղում երկնքի երեսին, և ինչպես է ցերեկը փոխակերպվում գիշերվա։ Պառկած՝ ձեռքերս դնում եմ գլխիս տակ ու սպասում։ Արդեն չգիտեմ՝ քանի անգամ եմ ինքս ինձ հարցրել, թե չկա՞ն արդյոք մահապարտի օրինակներ, որոնք կարողացել են դուրս պրծնել անողոք մեքենայից, անհետացել մահապատժից առաջ՝ կտրելով ոստիկանների կապանքները։ Հիմա ինքս ինձ հանդիմանում էի, որ բավականաչափ ուշադրություն չեմ դարձրել մահապատժի մասին եղած պատմություններին։ Միշտ պետք է հետաքրքրվել նման հարցերով։ Երբեք չես իմանա՝ ինչ կարող է պատահել։ Բոլորի նման լրագրերում ես կարդացել էի զեկույցներ։ Անշուշտ, կան հստակ աշխատություններ, որոնք, սակայն, հետաքրքրասիրությունս երբևէ չեն շարժել։ Գուցե այնտեղ պատմություններ գտած լինեի փախուստի վերաբերյալ։ Գուցե իմացած լինեի, որ գոնե մեկ անգամ անիվը կանգ է առել, որ այդ անդառնալի կանխորոշվածության մեջ պատահականությունն ու բախտը գոնե մեկ անգամ կարողացել են որևէ բան փոխել։ Մեկ անգամ։ Ինչ-որ իմաստով դա կբավարարեր ինձ։ Մնացյալը սիրտս կաներ։ Լրագրերը հաճախ են խոսում հասարակության առջև ունեցած պարտքի մասին։ Ըստ նրանց՝ պարտքը պետք է վճարել։ Սակայն սա կապ չունի երևակայության հետ։ Կարևորը փախուստի հնարավորությունն է, ցատկը անխուսափելի արարողությունից, խելացնոր վազքը, որ հավանականության հույս է ներշնչում։ Բնականաբար հույսդ այն է, որ վազելիս փողոցի անկյունում կտապալվես որևէ արձակված գնդակից։ Սակայն ամեն ինչ լավ քննելուց հետո նման շռայլությունն ինձ թվում է անհասանելի. ամեն ինչ արգելված է՝ մեխանիզմը գործում է։
Չնայած իմ պատրաստակամությանը, ես չէի կարող ընդունել նման անպատկառ իրողությունը։ Քանզի մի ծիծաղելի անհամապատասխանություն կար այդ իրողությունը հաստատող դատավճռի և նրա անվարան իրագործման միջև այն պահից սկսած, երբ դատավճիռն արձանագրվեց։ Այն փաստը, որ դատավճիռն ընթերցվեց ժամը քսանին և ոչ թե տասնհինգին, որ այն կարող էր լինել բոլորովին այլ բան, որ այն ընդունվել էր երկերեսանի մարդկանց կողմից, որ այն լիազորված էր այնպիսի թյուր հասկացությամբ, ինչպիսին է ֆրանսիական ժողովուրդը (կամ էլ գերմանացի, կամ էլ չին), այս ամենը, ինձ թվում է, մեծապես նվազեցնում է նման վճռի լրջությունը։ Այնուամենայնիվ, ստիպված էի ընդունել, որ հենց վճռի ընդունման վայրկյանից նրա ազդեցությոլնը դարձավ նույնքան ստույգ, նույնքան շոշափելի, որքան այս պատի ներկայությունը, որի երկայնքով մեկ բախվում ու ճզմվում էր մարմինս։
Այդ պահերին ես հիշում էի հորս հետ կապված մի դեպք, որ մայրս էր պատմել։ Հորս չէի տեսել։ Նրա մասին ամենաճշգրիտ տեղեկություններն այն ժամանակ մորիցս էի ստացել։ Ուրեմն, մի օր նա գնում է մի մարդասպանի մահապատիժ դիտելու։ Արդեն միտքն այդ մասին անգամ նրան նողկալի էր։ Այդուհանդերձ գնում է։ Սակայն վերադառնալով տուն՝ ամբողջ օրը փսխում է։ Հայրս այն ժամանակ ինձ ահավոր տհաճ էր թվացել։ Հիմա հասկանում եմ, որ միանգամայն բնական էր։ Ինչպե՞ս չէի գիտակցել, որ մահապատժից ավելի կարևոր բան չկա, և որ, վերջին հաշվով, դա է միակ իսկական հետաքրքիր բանը մարդու համար։ Եթե ես երբևէ դուրս գամ այստեղից, կգնամ դիտելու բոլոր մահապատիժները։ Իհարկե, սխալվում էի, երբ երազում էի նման հնարավորության մասին։ Որովհետև երբ մտածում էի, թե մի գեղեցիկ առավոտ ես ազատ կլինեմ, հեռու ոստիկանական կապանքներից, նրանց, այսպես ասած, մյուս կողմում, որ կկարողանամ հանդիսատես լինել, որ կկարողանամ տեսնել և ապա փսխել, միայն այդ մտքից թունավորված, ուրախության ալիքը փոթորկում էր սիրտս։ Դա անխոհեմություն էր։ Զուր էի տրվում նման վարկածներին, որովհետև վայրկյան չանցած ինձ համակում էր այնպիսի սարսուռ, որ կծկվում էի վերմակի տակ՝ չկարողանալով զսպել ատամներիս կափկափյունը։
Սակայն, բնականաբար, չես կարող միշտ խոհեմ լինել։ Պատահում էր, օրինակ, երբ օրենքի նախագծեր էի կազմում։ Վերափոխում էի պատժամիջոցները։ Ես հասկացա, որ էականը դատապարտյալին հնարավորություն տալն է։ Թեկուզ հազարից մեկը, դա էլ բավական է շատ բան կարգավորելու համար։ Այսպես, օրինակ, իմ կարծիքով, կարելի է գտնել քիմիական այնպիսի մի միացություն, որի ընդունումը մահացու կլինի հիվանդի համար (ըստ իս՝ լավ է հիվանդ բառը) և կսպանի տասից իննին։ Հիվանդը պետք է տեղյակ լինի այդ ամենին՝ պայմանն այդպիսին է։ Որովհետև լավ մտածելուց և հանգիստ կշռադատելուց հետո ես համոզվեցի, որ գլխատման տապարի թերությունն այն է, որ նա ոչ մի հնարավորություն չի թողնում, բացարձակապես՝ ոչ մի։ Հիվանդի վախճանը վճռված է մեկընդմիշտ և վերջնականապես։ Դա ավարտուն գործ է, կատարյալ հնարանք, անբեկանելի համաձայնագիր, որին անդրադառնալու հարկ չկա։ Եթե բացառության կարգով հարվածը վրիպի, նորից կկրկնեն։ Հետևաբար, որքան էլ տհաճ լինի, մահապարտը պետք է երազի, որ մեքենան լավ աշխատի, ես սա նշում եմ որպես թերություն։ Ինչ-որ իմաստով դա ճիշտ է։ Մյուս կողմից ստիպված էի ընդունել, որ հենց այստեղ էր լավ կազմակերպվածության գաղտնիքը։ Վերջին հաշվով մահապարտը ստիպված է համագործակցել բարոյապես՝ իր շահից ելնելով, որպեսզի ամեն ինչ անխափան ընթանա։
Ստիպված էի նաև ընդունել, որ մինչ այդ նման հարցերի վերաբերյալ իմ ունեցած պատկերացումները ճիշտ չէին եղել։ Երկար ժամանակ կարծում էի, թե գլխատվելու համար պետք է բարձրանալ կառափնարան, մագլցել աստիճաններով։ Կարծում եմ՝ պատճառը 1789 թվականի հեղափոխությունն էր, ուզում եմ ասել, այն ամենը, ինչ ցույց էին տվել մեզ կամ ուսուցանել այդ հարցերի վերաբերյալ։ Բայց մի առավոտ մտաբերեցի մի լուսանկար, որ տպագրվել էր լրագրերում ինչ-որ աղմկահարույց մահապատժի շուրջ։ Իրականում մեքենան դրված էր գետնին՝ աշխարհի նույն, ամենասովորական գետնին։ Եվ շատ ավելի նեղ էր, քան կարծում էի։ Բավական տարօրինակ էր, որ ավելի շուտ չէի նկատել։ Լուսանկարի մեքենան ինձ ապշեցրեց իր ճշգրտությամբ ու կատարելությամբ. ինչպիսի՝ փայլուն ստեղծագործություն։ Միշտ չափազանցված մտքեր ես ունենում չիմացածդ բաների մասին։ Ստիպված էի վավերացնել, որ ընդհակառակը, ամեն ինչ շատ ավելի պարզ է՝ մեքենան նույն բարձրության վրա է, ինչ դեպի այն ընթացող մարդը։ Նա մոտենում է մեքենային, ինչպես գնում են որևէ մեկին հանդիպելու։ Դա նույնպես տհաճ է։ Կառափնարան բարձրանալը, վերելքը դեպի բաց երկինք կկարողանար շարժել երևակայությունդ։ Մինչդեռ այստեղ ևս մեխանիզմը ճզմում է ամեն ինչ. սպանում են համեստորեն, ամոթխածորեն և մեծագույն ճշգրտությամբ։
Երկու բան էլ էին ինձ անհանգստացնում անվերջ՝ լուսաբացն ու իմ ներման հայցագիրը։ Սակայն ես ջանում էի չմտածել այդ մասին, պառկում էի, նայում երկնքին՝ ճգնելով այնտեղ հետաքրքրություն գտնել ինձ համար։ Եթե կանաչավուն էր դառնում, ուրեմն երեկո էր։ Մտքերիս ընթացքը չշեղելու համար ես մեկ այլ ճիգ էլ էի գործադրում՝ ականջ դնում սրտիս զարկերին։ Անկարող էի պատկերացնել, որ այդ բաբախյունը, որն այդքան ժամանակ ուղեկցել էր ինձ, կարող էր երբևէ դադարել։ Երբեք չեմ ունեցել վառ երևակայություն։ Այսուհանդերձ, մի պահ ջանում էի պատկերացնել որ սրտիս այդ տրոփյունը դադարելու է գլխումս։ Սակայն զուր էր. կամ լուսաբացն էր հայտնվում իմ առջև, կամ իմ ներման հայցագիրը։ Վերջապես հասկացա, որ չպետք է բռնանալ ինքդ քեզ վրա։
Լուսաբացին էին գալիս, ես դա գիտեի։ Եվ ի վերջո, բոլոր գիշերներս անցկացրի այդ լուսաբացին սպասելով։ Երբեք չեմ սիրել անակնկալի գալ։ Եթե ինձ հետ որևէ բան է կատարվելու, կնախընտրեմ պատրաստ լինել։ Դրա համար էլ հետզհետե սկսեցի ավելի քիչ քնել։ Քնում էի միայն ցերեկը, իսկ գիշերը համբերատար սպասում էի՝ երբ էր լույսը բացվելու երկնքի պատուհանի վրա։ Ամենադժվարը այն կասկածելի ժամն էր, երբ սովորաբար, ինչպես գիտեի, նրանք գործի էին անցնում։ Կեսգիշերից սկսած դարանակալում ու սպասում էի։ Դեռ երբեք ականջս չէր որսացել այդքան շատ ձայներ, չէր տարբերել այդքան նրբերանգ հնչյուններ։ Իմիջիայլոց, կարելի է ասել որ ինչ-որ իմաստով բախտս բերեց, որովհետև ոչ մի ոտնաձայն չլսեցի այդ ընթացքում։ Մայրս հաճախ էր սիրում կրկնել որ բացարձակ դժբախտ չեն լինում։ Ես դա զգում էի բանտում, երբ երկինքը գունավորվում էր, և նորընծա օրը թափանցում էր խցիկս։ Բայց նույն հաջողությամբ կարող էր պատահել որ ես ոտնաձայներ լսեի, դրանից սիրտս կճաքեր։ Նույնիսկ, երբ ամենաչնչին աղմուկից նետվում էի դեպի դուռը, նույնիսկ, երբ ականջս տախտակին կպցրած, սպասում էի խելակորույս, այն աստիճան, որ լսում էի սեփական շնչառությունս և սարսափահար պարզում, որ այն խռպոտ է և շան խռխռոցի պես հևասպառ, այսուհանդերձ սիրտս չէր պայթում, և, ի վերջո, շահում էի քսանչորս ժամ։
Ամբողջ օրը մտածում էի իմ ներման հայցագրի մասին։ Ըստ իս, ես մեծ օգուտ քաղեցի այդ մտորումներից։ Հաշվում էի արդյունքում ունեցածս և իմ խորհրդածություններից ստանում լավագույն փոխհատուցումը։ Միշտ ընտրում էի վատթարագույն վարկածը. հայցագիրս մերժված է։ «Դե, լավ, ուրեմն մեռնելու եմ»։ Պարզ է, մյուսներից ավելի շուտ։ Սակայն բոլորը գիտեն, որ կյանքը չարժի, որ նրա համար տանջվես։ Ըստ էության, ես հասկանում էի, որ մեծ չէ տարբերությունը՝ երեսուն տարեկանում ես մեռնում, թե՝ յոթանասուն, քանի որ, բնականաբար, երկու դեպքում էլ ուրիշ տղամարդիկ ու կանայք կապրեն, և այդպես հազարավոր տարիներ շարունակ։ Ի վերջո, դրանից ավելի պարզ բան չկա։ Միևնույն է՝ մեռնելու եմ, հիմա կամ քսան տարի հետո։ Այս դատողություններիս ընթացքում ահավոր նեղվում էի այն տագնապից, երբ մտածում էի գալիք քսան տարիների հնարավոր կյանքի մասին։ Սակայն ինձ մնում էր միայն խեղդել մտքերս, պատկերացնելով, թե ինչպիսին կլինեն դրանք քսան տարի հետո, եթե, այնուամենայնիվ, հասնեմ այնտեղ։ Ակնբախն այն է, որ մեռնելու ես, իսկ թե՝ երբ և ինչպես, կարևոր չէ։ Ուրեմն (դժվարն այն է, որ որևէ բան աչքիցդ չվրիպի դատողությունների ամբողջությունից, որ ներկայացնում է այս «ուրեմն»–ը), ուրեմն ես պետք է ընդունեմ, որ իմ ներման հայցագիրը մերժված է։
Այդ ժամանակ, միայն այդ ժամանակ ես, այսպես ասած, իրավունք նվաճեցի որոշ չափով ինձ թույլ տալ քննարկելու երկրորդ վարկածը, ինձ ներում են շնորհել։ Ամենատհաճն այն էր, որ ստիպված էի մեղմել միս ու արյանս մոլեգին խոյանքը, որ անիմաստ հրճվանքով կսկծացնում էր աչքերս։ Ես պետք է ջանայի նվազեցնել, ողջախոհ դարձնել այդ ճիչը։ Ես պետք է բնական լինեի անգամ այս վարկածի դեպքում, որպեսզի ավեփ ընդունելի դարձնեի իմ համակերպվածությունը առաջին վարկածին։ Երբ դա հաջողվում էր ինձ, ես վայելում էի մեկժամյա հանգիստ։ Իսկ դա, այնուամենայնիվ, քիչ չէր։
Թարգմ․՝ Աննա Հակոբյանի