Ֆրանսահայ արձակագիր, բանաստեղծ Նիկողոս Սարաֆյանը(1902-1972), ի թիվս իր բանաստեղծական ու արձակ գրքերը՝ «Անջրպետի մը գրաւումը» (1927), «14 քերթուած»-ը (1933), «Տեղատուութիւն և մակընթացութիւն» (1939), «Միջերկրական» (1971), «Վէնսէնի անտառը» փորձագրությունը (1947), հեղինակել է նաև հայկական ազգային «Սասնա ծռեր» էպոսի մի յուրահատուկ գրական մշակում, որն ընդգրկված է նրա՝ «Միջնաբերդ» (1946) ժողովածուում․
«Նոյն գիրքին մէջ սակայն, Պրոմէթէոսի ճակատագրին շուրջ յաճախանքի կողքին (ուր Սփիւռքի առանձնացած բանաստեղծին դառնութիւնը կ՚արտայայտուի նաեւ), կայ Սասունցի Դաւիթի աւանդավէպը ներկային մէջ բերելու եւ նորոգելու ճիգ մը։ Ետին հարցումով մը հաւանաբար, երբեք չարտայայտուած. Սփիւռքի առանձնութեան մէջ, ի՞նչ բան տակաւին կանգուն կը մնայ աւանդավէպէն։ «Ի՞նչ է աւանդութիւնը մեզի համար, եթէ փորձենք անոր մօտենալ ստեղծագործական հայեացքով մը։ Սարաֆեանի բանաստեղծութեան յարուցած խորագոյն հարցումներէն մէկն է հաւանաբար այս մէկը, որուն վերացական արծարծումը ապարդիւն պիտի ըլլար, եթէ չըլլար անկէ առաջ եւ անկէ ուժով՝ ստեղծելու, ամենէն անբանաստեղծական պայմաններուն մէջ ստեղծելու կամեցողութիւնը։ Իտէալականացո՞ւմ մըն է անցեալի մը, որուն մէջ գուսանները ողջ էին տակաւին, ու աւանդավէպը՝ կենդանի։ Գուցէ՛։ Բայց այդ իտէալականացման ընդմէջէն՝ բանաստեղծական խօսքին իմաստն է, որ կը փնտռուի։ Սփիւռքի ծայրագոյն առանձնացումով՝ իմաստէ մը զրկուած ենք։ Պրոմէթէական հուրն է այդ իմաստը», -գրում է գրող, գրականագետ Մարկ Նշանյանը Ն․ Սարֆյանի «Սասունցի Դավիթ» պոեմի մասին։
Սակայն բացի սփյուռքահայ, ի մասնավոր ֆրանսահայ իրականության մեջ ապրելու ու ստեղծագործելու նպատակի ու ազդակի փնտրումը, կամ ինչպես Մ․Նշանյանն է ձևակերպում՝ «Պրոմէթէական հուրը», թերևս հեղինակի համար կարևոր է անցյալի ավանդությունների հետ կապի նորոգումը, ետպատերազմյան շրջանում կորսված հայրենիքը վերգտնելու, գուցե վերադառնալու հույսը։ Ն․Սարաֆյանի պոեմը իր դիպաշարով, գեղարվեստական առանձնահատկություններով բավական տարբեր է թե՛ մեր էպոսի բանավոր տարբերակներից, և՛ թե մինչ այդ ստեղծված գրական մշակումներից ու համահավաք բնագրից։ Այն թերևս կարելի է համարել ազատ բանաստեղծական անդրադարձ էպոսին, որտեղ ոչ այնքան կարևոր է էպոսի ստեղծման միջավայրին, նաև պատմական համատեքստին հարազատությունը, որքան Դավթի մարմնավորած ընտրյալության, զոհաբերության, քաջության, անցյալի արժեքներից սնվելու ու զորանալու գաղափարների բանաստեղծականացումը.
Նետի նըման աստղ մը սուրաց, գընաց ծակեց սարը խաւար։
Խաւարին մէջ լոյս մը շողաց, փըռեց կարմիր ու կանաչ բոց։
Սարսըռացին հըսկայ ծառեր դեւերու պէս աղօթահար։
Գալարուեցան շուքեր երկար՝ իրար շրջող մէյմէկ մեծ օձ։
Լոյսը մեծցաւ ու աճեցաւ ու բարձրացաւ եւ իջաւ ցած,
Թափահարեց թեւերն իր շէկ ու դարձաւ խաչ խորհրդավառ։
Ան կը բըխէր հողէն, քարէն, ու հող ու քար՝ անըրջացած՝
Կը շողային, կը դողային, կը մըխային որպէս բուրվառ։
Դաւիթ ինկաւ իսկոյն ծունկի, պագաւ հող, քար սեղմեց կուրծքին։
Աղօթքն ըրաւ, ելաւ ոտքի, յատակագիծ մը քաշեց իր
Նետին ծայրով, փըլած վանքին աւերներուն մէջ ցանուցիր,
Ամբոխն եկաւ եւ բարձրացուց Սուրբ Մարութայ վանքը կրկին։
Դաւիթ տեսաւ՝ երկնէն կ’անցնէր իր հօր հանգչած հըպարտ հոգին։
Կը հնչէին գետափի պէս ձայներն անյայտ կընոջ ոտքին։
Վանքին քարերն՝ հողէն ելած ոսկորներ սուրբ նախնիքներու՝
Կը ցցուէին, բարձրանալով լոյս կուտային մօտ ու հեռու…
Ոչ պակաս կարևոր են նաև պոեմում քննադատվող այնպիսի երևույթներ, ինչպիսիք են՝ դավաճանությունը, անմիաբանությունը, հույսը օտարի վրա դնելը, մարդկային կրքերին տուրք տալը։ Պոեմում Սասունը այն անառիկ լեռնային շրջանն է՝ միջնաբերդը, որը թեև պաշարված ու սովի մատնված, սակայն մինչև վերջ պահպանում է իր անկախությունն ու ինքնության իրավունքը։ Վերգոն դավաճանում է, սակայն Դավիթը, Հովանը և այլ հայ քաջ իշխաններ կռվում են մինչև վերջ։ Խիզախության, հավատքի ու հավատարմության համար էլ սասունցիները և հատկապես Դավիթը ստանում են իրենց սրբությունների՝ հատկապես Մարութա Սուրբ Աստվածածնի օգնությունն ու առաջնորդությունը։ Հեղինակն այստեղ ներմուծել է նաև Սասունցի Դավթի ու Մելիքի դուստր Իսմիլի (էպոսում մայր) սիրո պատմությունը։ Ներկայացնում ենք հատված այս ուշագրավ պոեմից․
Մելիք կեցաւ դիակներով ծածկըւած լայն դաշտին դիմաց,
Աղօթեց իր մարգարէին, իր Աստըծուն եօթն հեղ պոռաց։
Դաւիթ «Յիշամ»ն ըրաւ ծունկի. իր քաջերն իր շուրջ յուզուեցան։
Ան՝ խոնարհող բարութիւն, իր մազերը՝ լոյս հողմածածան։
Եւ ան ըսաւ. «Խա՛չ Յիսուսի, դուն օգնական Սասմայ Դաւթին։
«Մարութա՛յ Բարձր Ասպարածին՝ իյնայ ըզքեզ քանդողին դին։
«Յիշամ ըզքեզ, սո՛ւրբ Տիրամար, տաս Դաւիթին բազուկին ուժ։
Սո՛ւրբ Նըշան, քեզ յիշամ։ Յիշամ գինին երկրիս, հացը անուշ։
Յիշամ Աստուած, արիւն թափեմ, արիւնին մէջ չըտեսնէ մեղք։
Սուր-կէծակին զարկ չիմանայ, Դաւիթի թեւ չըդառնայ մեղկ։
Յիշամ քեզ, հա՛յր, Առիւծ-Մըհեր, քու դահիճիդ արիւնը ես
Քո կոյր աչաց քըսեմ, զաւկիդ՝ Դաւթի առած վրէժը տեսնես»:
Երկուքն ըրին աղօթքն իրենց, վերացումէն նետուեցան դուրս։
Եւ ընտրեցին զէնքերն իրենց — Դաւիթը՝ թուր, Մելիքը՝ գուրզ։
Հեծան ձիերն իրենց՝ որոնք արօրի պէս հող փորեցին,
Մէկը՝ ահեղ ծընունդ դեւի, միւսն՝ երկնատուր ու ջըրածին։
Բոց կը թափէր Դաւթի սուրէն, Մելիքի գուրզ հրէշ էր կատղած։
Արնոտ խոտերն՝ ալեկոծուած՝ փայլակեցան։ Դաշտը դողաց։
Դիակներու մէջէն անգղեր գանգատելով բարձրացան վեր։
Արեւն ելլող փոշիներուն, թանձր ամպերուն տակ կը թաղուէր։
Ձիուն վըրայ նըստած՝ Մելիք փարատեց մեծ պարտութիւնն այդ
Իր զօրքերուն, ու նայեցաւ ան աչքերովն իր բարկացայտ…
Տեսաւ իր դէմ կիներն իր թարմ՝ կը դողային իրեն համար։
Նայուածքն անոնց նետեց, անցաւ անոնց դիմաց գոռոզաբար.
— Կը հասկընամ, ի՞նչ ընէք դուք արու մը՝ որ արու չէ դեռ։
Դուք ի՞նչ յուսաք պատանիէն այս ծոմապահ, շողգամակեր,
«Եւ ի՞նչ նըւէր ըսպասէք դուք անկէ՝ որուն ձին չունի թամբ…
Դուք մի՛ տխրիք. Մելիք կ’ապրի, ետ կը դառնայ հպարտութեամբ,
«Ճորտին արնոտ գլուխը ձեռքին։ Մելիքն է մեծ, չի մեռնիր ան,
Յիսուն երկիր մոխիր ըրաւ, կուգայ եւ ան կրկին արեան
«Մէջ կը խեղդէ թագաւորներ — ճահիճներու որդ ու մըժեղ՝
Ու կ’աւերէ, կը հրդեհէ, Մելիքն է ահ, հըզօր, ուժեղ՝
«Իր կրօնքն եղաւ պատերազմիլ, այրել, ջարդել, ոտքի տակ տալ
Մարդկութիւնը խոնջ ու տըխմար, իր հողն ընել ծովածաւալ…»
Ըսաւ Մելիք ու քըշեց ձին՝ որ սանձ մ’արծաթ, ճակտին ունէր
Մահիկ մ’ոսկի ու թամբ՝ որմէ կը բըխէին մարգըրիտներ։
Ձին արշաւեց ու չորսի տեղ ճիւաղի եօթն ոտք ունէր ան։
Գընաց հեռու։ Գայ, խոյանայ ուժով՝ Դաւթի ձիուն վըրան,
Որ կ’արշաւէր հեւիհեւ միւս ծայրը դաշտին՝ կատաղաբար
Սաւառնելով ու սահելով՝ միշտ կրկին ետ գալու համար։
Կափկափեցին հոս-հոն ինկած գլուխներն՝ իրենց աչքերը բաց։
Մեռած Յովնան շունչ մը քաշեց, Դաւիթն օրհնեց։ Իսմիլ ողբաց,
Իր օծանուտ մազն արձակած, վիզին մանեակ, թանկագին քար՝
Թշուառի պէս կ’աղերսէր գութ, ան խելագար՝ կը հեկեկար։
Պոռաց սարէն իջած հայ կինն՝ աւանդապահ կորեկարտի.
— Դաւի՛թ, ըլլայ թուրըդ կայծակ՝ Արբու գլխուն ընկող բարտի։
«Ես չեմ ըսեր քեզ էրիկ-մարդ, թէ չըսպաննես այդ մարդը դուն,
Որ ոխն առնեմ մեր աղջըկանց, կենամ փառք տամ եւ Աստուծուն։»
Պահն էր խորունկ. նըժոյգներն ետ դարձան, թափով տըրոփեցին։
Մելիք ահեղ լուտանքն ըրաւ, արհամարհեց ան Սասունցին։
«Ոտքի ոջի՛լ» պոռաց, նետեց յանկարծ գուրզն իր, որ որոտուն
Կայծակ՝ օդին մէջ փըլուզում բերաւ ու շարժ ու խըլըրտում։
Գընաց, ինկաւ, բարձրացուց ամպ։ Դաւիթ ու ձի կորսըւեցան։
Արքան կեցուց ձին, հառաչեց։ Կարծեց յաղթել։ Բայց իսկոյն ան
Արնոտ աչքերն իր ապշահար յառեց, տեսաւ՝ երազավար
Ոգիներու պէս՝ երկնքէն Դաւիթն ու ձին կուգային վար։
Սոսկաց, քաշեց կատաղութեամբ սուրը կողքին, դըրժելով ան
Գուրզէն ուրիշ զէնք իր ձեռքին մէջ չառնելու խօսք ու պայման։
Ու ամպն եկաւ եւ մօտեցաւ։ Կը կայլակէր թուրը Դաւթին։
Ձին մերթ թըռիչք կ’առնէր եւ մերթ խոյանալով կ’իջնէր գետին։
Ամպը հասաւ, առաւ իր մէջ Մելիքն ու ձին, ա՛լ աւելի
Մեծցաւ, մըթին փոշիի ծով դարձաւ։ Պայքարն էր ահռելի։
Սուրերն իրար կուգային մերթ։ Լոյս մը կ’ելլէր խաչանըման։
Կը բացուէին, կը թափէին պայտերը մերթ՝ հուրէ շուշան։
Ձիերն երկու՝ ըստուերային՝ կը ցցուէին — երկու ալիք։
Կը բարձրանար Դաւիթ երկինք, կը խոյանար նաեւ Մելիք։
Ամպն էր՝ ոլոր եղջիւրներով՝ զայրացած սեւ խոյերու մարտ։
Կը կռուէին հող ու փոշի, հով ու երկինք, նըժոյգ ու մարդ։
Հողը թընդաց յանկարծ, կարծէք ծառ մը հըսկայ տապալեցաւ։
Վիշապ մ’ինկաւ կարծէք պատռած, թեւերուն մէջ կըրակ ու ցաւ։
Պահն էր խորհուրդ, խորհրդաւոր, ամպը ցըրիւ եկաւ, սուրաց
Դուրս ձիաւոր մը հըրեղէն ու վրնջեց ձի մը փրփրած։
Ձիաւորն էր երիտասարդ մ’աստուածային հըպարտութեամբ,
Տըխուր՝ սեղմած սըրունքներուն մէջ կողերն իր ձիուն անթամբ։
Կ’արիւնէին ձի մը ինկած, կիսուած մարդու գլուխ ու փայծաղ։
Դաւիթ ունէր աջ ձեռքին սուր, արիւնող միս՝ ձեռքին մէջ ձախ։
Ու սուրն էր թաց։ Կարմիր էր հողն իրիկնային ցոլքերուն մէջ։
Կռուի դաշտին վըրայ լըռին՝ սոխակն երգեց վիշտ մը անշէջ։
Իսմիլ ծածկեց դէմքն ափերով, նըւաղեցաւ, ինկաւ գետին,
Երբ յաղթական կինը հըպարտ, գոհ՝ կ’արձակէր ճիչն իր խինդին։
Հեղինակ՝ Հայկ Համբարձումյան
Աղբյուրներ՝ www.digilib.am
Մարկ Նշանեան, Նիկողոս Սարաֆեան․ Սփյուռքի բանաստեղծը, Բագին հանդես