Կոմիտասի բանահյուսական նյութերի գրառումների մեջ, բացի քնարական ժողովրդական երգերը, կան նաև էպիական, հերոսական բնույթի երգեր: Դրանցից առավել հայտնի է «Մոկաց Միրզա» երգը: Այն պատմում է մոկացի Միրզա անունով իշխանի մասին, որին Կոլոտ փաշան հրավիրում է հանդիպման ու հյուրասիրում թունավորված ձմերուկով: Վերադարձի ճանապարհին Միրզան մահանում է: Ըստ այդմ էլ` երգն ըստ էության Միրզայի գովքն է ու նրա մահվան ողբը: Ողբի ու գովքի միահյուսմամբ էլ ավանդաբար ստեղծվել են էպիկական, հերոսական երգերը և էպոսները: Ըստ այդմ էլ այս երգը շատ ընդհանրություններ ունի «Սասնա ծռեր» ազգային դյուցազներգության հետ: Ինչպես և մեր էպոսի գլխավոր հերոսը՝ Սասունցի Դավիթը, Մոկաց Միրզան քաջ է, օժտված ներքին ու արտաքին բարեմասնություններով: Ժողովուրդը սիրում և հպարտանում է նրանով, գովերգում նրան: Բովանդակային այս գիծը հերոսականություն ու առնականություն է հաղորդում երգին, հերոսի մահվան ողբից այն վերածելով դյուցազներգության: Երգի մեղեդին շատ ընդհանրություններ ունի «Սասնա ծռեր» էպոսի երգային հատվածների հետ: Կոմիտասը հիանում էր այս երգով, նրա առնական, դարերի խորքից եկող հեթանոսական շնչով և հաճախ կատարում այն.
«Հիշում եմ մի գեղեցիկ օր: Էջմիածնում հյուր էի Կոմիտասի մոտ. նստել էինք նրա փոքրիկ պարտեզում, ստվերաշատ տանձենու տակ: Կոմիտասը նոր էր գտել «Մոկաց Միրզան» և մշակել էր այդ էպիկական հուժկու երգը: Շատ ոգևորված և երջանիկ էր զգում իրեն այդ գյուտով: Կատարեց ինձ մոտ՝ արվեստի բացարձակ կատարելությամբ: Ես հիացած էի և նույնպես երջանկացած: Դեռ միչև այսօր ես հոգուս մեջ տեսնում եմ ոգևորված Կոմիտասին և լսում նրա սրտաբուխ ձայնը: Կոմիտասը հրապուրել, հմայել էր ինձ:
– Այս երգը շատ հին է,- ասաց նա,- հեթանոսական դարերից, թերևս: Տե՛ս, ի՜նչ հզոր ձայներ կան, ի՜նչ խրոխտ շեշտեր: Մեր բարձր լեռներից, շառաչուն ջրերից, խոժոռ ժայռերից են ծագում առել: Մեր քաջ նահատակների հոգուց է բխել այս առնական երգը: Այնքա՜ն հին է նա, որ անշուշտ Ձենով Օհանը երգել է, Սասունցի Դավիթը լսել…»,-հիշում է Ավետիք Իսահակյանը:
Բարեբախտաբար պահպանվել է այս երգի Կոմիտասի հիանալի կատարման ձայնագրությունը: Վայելենք երգն ու ընթերցենք ամբողջական բնագիրը.
Օրն էր ուրբաթ,
Լուս ի շաբաթ,
Գյաշտ էրիր ենք Մալաքյավեն.
Թըղթիկ մ’էկավ Ջըզիրու քաղքեն,
Առին, բերին Մալաքյավեն,
Տվին ի ձեռ Մոկաց Միրզեն:
Հազա՜ր ափսոս Մոկաց Միրզեն:
Առեց, կարդաց քաղցրիկ լեզվեն,
Էրավ մաղդեն,
Շըլեց աչքեր, կախեց չանեն,
Քաղվավ գույն կարմիր երեսեն:
Հազա՜ր ափսոս Մոկաց Միրզեն:
Կանչեց, ասավ յուր մշակին,–
Դո՛ւս քաշի Բոզ-Բեդավին,
Վըրա դըրեք թամքը սադաֆին,
Սաֆար կերթամ չուր Ջըզիրեն:
Հազա՜ր ափսոս Մոկաց Միրզեն:
Գնաց, հասավ չուր Չամբարեն,
Խաթուններ թափան փանջարեն.
Թափան Մոկաց Միրզի թամաշեն,
Չըկեր յուր նըման բոլոր դունիեն:
Հազա՜ր ափսոս Մոկաց Միրզեն:
Գընաց, հասավ չուր Ջըզիրեն,
Եկան, ժողվան քաղաք զըմեն.
Մոկաց Միրզեն՝
Կարժեր քաղաք զըմեն:
Հազա՜ր ափսոս Մոկաց Միրզեն:
Խեր չըտեսներ Կոլոտ Փաշեն.
Բաժն էր կոլոտ, բըրչամ երկեն.
Կանչեց Մոկաց Միրզեն,
Տարավ յուր օդեն:
Բեմուրադ կեներ Կոլոտ Փաշեն:
Առեց փարեն, իջավ շուկեն,
Ետու, առեց մեկ բաշըլեն,
Առեց, բերավ, դանակ դեղեց մեկ երեսեն,
Կաժեց՝ կաժ մ’ինք կերավ,
Մեկ ետու՝ Մոկաց Միրզեն:
Բեմուրադ կեներ Կոլոտ Փաշեն:
Հեծավ զձին Մոկաց Միրզեն,
Քամեց մաղդեն.
Շըրջավ բալակ աչքեր, կախավ լամեն.
Թափավ մըրուսեն,
Թափավ մազեր կարմիր երեսեն,
Թափավ բեղեր նազիկ պըռկեն,
Թափավ դեղին ջուր սիպտակ լեշեն:
Բեմուրադ կեներ Կոլոտ Փաշեն:
Եկանք, հասանք չուր Խընկու դարեն.–
Բարով հասանք չուր Խընկու դարեն.–
Տեսանք ժուռ ժուռ նաշը ներքուց բերեն:
Հազա՜ր ափսոս Մոկաց Միրզեն,
Բեմուրադ կեներ Կոլոտ Փաշեն:
Եկանք, հասանք չուր Բըռնաշեն.–
Բարով հասանք չուր Բըռնաշեն:–
Կուժն ու կըթխեն կապած նաշեն՝
Պուտ պուտ արյուն թափեր գետին:
Հազա՜ր ափսոս Մոկաց Միրզեն,
Բեմուրադ կեներ Կոլոտ Փաշեն:
Խաբար տարեք Մալաքյավեն.
Թող խաղա հանաղեն,
Թող խաղա ջանաղեն:
Հազա՜ր ափսոս Մոկաց Միրզեն,
Բեմուրադ կեներ Կոլոտ Փաշեն:
Խաբար տարեք Մալաքյավեն,
Խաբար տվեք Բերդի խաթունին.
Թող գա վար յուր թախթեն.
Հանե թազեն, հագնե զհին,
Ինչի՞ բերդի խաթուն է էն:
Հազա՜ր ափսոս Մոկաց Միրզեն,
Բեմուրադ կեներ Կոլոտ Փաշեն:
Եկանք, հասանք Մալաքյավեն.
Եկանք, մըտանք Միջաթաղ.
Մեկ հանաղեն, մեկ ջանաղեն,
Երկուս կըխաղան էն մեկ խաղ:
Խաբար տարեք հերկան, մերկան,
Թանգ Նազլուխան թող տան երկան:
Եկան, ժողվան Մոկացիք,
Եկան մոտ Մոկաց Միրզեն.
Տարան դըրին մեջ պողերուն,
Դուռն էլ բացին հարավ քամուն:
Կացե՛ք բարով,
հազա՜ր տարով:
Թանգ Նազլուխան
թող տա՛ն երկան:
Հեղինակ՝ Հայկ Համբարձումյան
Աղբյուրներ՝ Կոմիտաս, Երկեր, հատոր Ա, 1960
Ժամանակակիցները Կոմիտասի մասին, 1960
Նկարը՝ Ե. Թադևոսյան, Երաժշտագետ Կոմիտասը, 1935, աղբյուրը՝ www.gallery.am