Շարունակելով «Հայերենը ԱՅԲԻՑ մինչև ՔԵ» շարքը՝ Դավիթ Գյուրջինյանը ներկայացնում է հայոց այբուբենի այլ տառերի անվանման հետ կապված դարձվածքներ և արտահայտություններ։
Հայկական տառանուն պարունակող դարձվածքներից անդրադարձել ենք այբ-ին (օրինակ՝ այբից սկսել), առաջին ու վերջին տառանուններով կազմված այբից մինչև քե-ին, իրար հաջորդող այբ և բեն-ին (օրինակ՝ այբ ասողը բենն էլ պիտի ասի): Տառանուն բաղադրիչով դարձվածքների նյութը, սակայն, այսքանով չի սպառվում. կան ուրիշ դարձվածքներ ևս: Ներկայացնենք դրանք:
Երրորդ տառանունը գիմ-ն է: Հայերենի առաջին երեք տառանունները նույնպես միասին գործածվում են. կազմվել է այբբենգիմ բառը, որն «այբուբեն» է նշանակում: Գրում են նաև գծիկներով՝ այբ-բեն-գիմ: Ահավասիկ. «Ու ձեռքի քանակը թափով վեր բարձրացնելով, գոչեց.
- Բոլորդ միասին ինձ հետ երգեցեք «այբ-բեն-գիմ»: Չէ՞ որ բոլորիդ անգիր սորվեցրել եմ և միասին ձայնով ասել ենք» (Ավ. Իսահակյան): [Փակագծերում ասենք, որ քանակը քանոնն է]:
Արևմտահայերենում ունենք այբ-բեն-գիմեն սկսիլ դարձվածքը, որը գործածում է(ր) արևմտահայ գրագետ ավագ սերունդը: Նշանակում է «այբուբենից՝ տարրական բաներից սկսել» (հմմտ․ այբուբենից սկսել): Իսկ այբ-բեն-գիմը գիտենալ նշանակում է «տառաճանաչ՝ գրագետ լինել»:
Իրար հաջորդող տառանուններ կան եչը ձգենք, զան նայինք / նայենք (այսինքն՝ եչը թողնենք, զային նայենք) արևմտահայերեն դարձվածքի մեջ։ Գործածվել է Պոլսի բարբառում։ Նշանակում է «դա թողնենք, բուն գործին անցնենք»:
Արդեն գիտենք, որ հայկական տառանուններից առանձնաբար հանդես է գալիս այբ-ը: Այդպիսի գործածություն ունի նաև ճե-ն, որը տեսնում ենք ճեի պոչը երկարացնել դարձվածքում: Սա նշանակում է «երկարաբանել՝ խոսքը ձգձգել»: Հետաքրքրական է, որ ունենք սրա հականիշը ևս՝ ճեի պոչը կարճ անել «երկար չխոսել, խոսքը կարճ կապել»: Երկուսն էլ խոսակցական ծագում ունեն, բայց այսօր հնացած են (գուցե սկսենք գործածե՞լ):
Իսկ ինչո՞ւ է հենց այս տառանունը՝ ճե-ն, կիրառվել: Հավանաբար կապվում է տառի գրության հետ. ճ գրելն անվարժ մարդկանց համար թերևս ավելի դժվար է եղել, քան, ասենք, ժ կամ զ գրելը։ Բայց հանուն արդարության պիտի ասենք, որ ոմանց դժվար է, օրինակի համար, ծ (ծա) կամ մեծատառ Ջ (ջե) գրելը: Թե ինչու սրանցո՛վ դարձվածք չի կազմվել, այլ ճե-ով, չգիտենք:
Քանի որ խոսեցինք ճե-ով կազմված դարձվածքներից, անդրադառնանք մի միավորի ևս։ Արդի խոսակցական հայերենում, հատկապես երիտասարդների խոսքում, գործածվում է ճը կարգի միավորը, որ նշանակում է «հետին՝ ստորին կարգի»: Ճը-ն տառի ոչ ավանդական անվանումն է։ Ասենք, որ ի տարբերություն արևմտահայ սփյուռքի՝ Հայաստանում ավանդական տառանունները քիչ են գործածվում։ Օրինակ՝ գիմ ասելու փոխարեն ասում ենք գը, լյուն ասելու փոխարեն՝ լը, հո-ի փոխարեն՝ հը, նու-ի փոխարեն՝ նը, սե-ի փոխարեն՝ սը, տյուն-ի փոխարեն՝ տը և այսպես շարունակ։
Ճը կարգի-ն հակադրվում է աոաջին կարգի, երկրորդ կարգի, երրորդ կարգի կապակցություններին, որոնք բարձր կարգեր են ցույց տալիս։ Ճը-ն գործածելու պատճառը գուցե այն է, որ այբուբենում ճե-ն թվային արժեքով հավասար է 100-ի՞, դժվար է ասել։
Այսպիսով փակեցինք տառանուններ պարունակող հայերեն դարձվածքների հարցը։ Բաց է մնում այդ դարձվածքների գոնե մի մասը գրավոր և բանավոր խոսքում գործածելու հարցը: Ուրեմն սկսենք այբից ու հասնենք մինչև քե:
Իսկ վերջում, օգտվելով վերևում տրված հուշումներից, կարդանք տառանուններով գրվածը, ինչպես անցյալում էին կարդում.
«Նրանք, բարձրաձայն արտասանելով տառերի անունները, գրում են ավազին.
- Հո, այբ, յի, այբ, սե, տյուն, այբ, նու» (Մ. Սարգսյան):
Կարդացի՞ք: Մեր սրտերում դաջված է այդ անունը:
Հեղինակ՝ Դավիթ Գյուրջինյան