Ծնվելով Փոքր Ասիայի Քյոթահիա կամ Կուտինա քաղաքում՝ Կոմիտասը փոքր հասակում որբանում է։ Տեղի վարժարանում սովորելու ընթացքում սակայն ճակատագրական մի դիպված է լինում, որը փոխում է Սողոմոնի կյանքը։ Այս մասին իր ինքնակենսագրության մեջ Կոմիտասը գրում է․
1881 թուին մեր վիճակի առաջնորդը՝ Գէորգ Վարդապետ Դերձակեանը պէտք է գնար Սուրբ Էջմիածին եպիսկոպոս ձեռնադրուելու։ Գէորդ Դ. ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը հրամանադրել էր, որ առաջնորդը հետը բերէ եւ մի որբ աշակերտ իր Ս. Էջմիածնում հիմնած Մայր Աթոռի Գէորգեան Ճեմարանի համար: 20 որբի մէջ վիճակն ինձ ընկաւ, եւ առաջնորդն ինձ Ս. Էջմիածին բերաւ:
Մանուկ Սողոմոնի կյանքի այս ճակատագրական դրվագը՝ հայրենի քաղաքից հեռանալը և Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում հաստատվելը, իր գեղարվեստական արտացոլումն է գտել հայ գրականության մի շարք երկերում, մասնավորապես Մուշեղ Գալշոյանի(1933-1980 թթ․) «Ծիրանի ծառ» (1989) պատմվածաշարում։ Գրքի առաջին՝ «Ավետյաց օր» հրաշալի ու տպավորիչ պատմվածքում տեսնում ենք Սողոմոնի բաժանումը հայրենի քաղաքից, Սուրբ Թադևոս եկեղեցու իր ընկերներից՝ իր նման որբերից։ Հարազատ միջավայրից հեռացման տխրություն, բաժանման ցավն ու անորոշ ապագայի նկատմամբ տագնապը այս պատմվածքում խառնվում են նոր կյանքի, բացվող հնարավորությունների սպասումին։ Ներկայացնում են Մորշեղ Գալշոյանի այս հիանալի պատմվածքը։
Մուշեղ Գալշոյան
Օրն ավետյաց
Քսան որբ հավաքվեցին ս. Թեոդոս եկեղեցու բակում:
Ամառվավերջի երեկո էր. գավաթի սալահատակից, վանքի քարերից ծլլում էր գոլը՝ ելնում էր ալիքալիք և որբերին բերում հաճելի ընդարմություն: Ամառ էր, բայց նրանց չամրացած ոսկորներում ցուրտ կար, և տաքությունը դուր էր գալիս: Գևորգ վարդապետ Դերձակյանի հայացքը սահեց, ծանրացավ, ումեկիկ-մեկիկ ճպճպացին մանչերի կոպերը: «Որբերը վախկոտ են լիում»,- մտածեց վարդապետը:
Նրանց աչքերում լաց կար, և վարդապետը նկատեց. «Եթե քիչ էլ լուռ կենամ՝ լաց կլինեն»: Բայց կաշկանդվում էր մտքինն ասել. նա կուզեր, որ վեհափառի կարգադրությունը լիներ այլ՝ քեզ հետ Էջմիածին, Գևորգյան ճեմարան ուսանելու կբերես վանքիս բոլոր որբերին,- այդպես լիներ՝ այս ամռան երեկոյի ավետապարգև: Բայց վեհափառը պահանջել է միայն մեկը՝ քեզ հետ Էջմիածին կբերես մի որբ, կընտրես ամենաձայնեղին:
Վարդապետի հայացքը կանգնեց Սողոմոնի դեմքին, ու մանչի լայն բացած խոշոր աչքերում թրթռաց հայացքը: «Տանելու եմ Սողոմոնին, և այս որբուկները ավելի կորբանան»,- մտածեց վարդապետը. Սողոմոնի երգը նրանց օրվա ուրախությունն էր, հանապազօրյա հացն էր, տաքությունն էր, Սողոմոնի երգը նրանց բերում էր ուրիշ ձևի տխրություն, որբի տխրությունից տարբեր. դա անլաց տխրություն էր, հանգստացնող, անանձական ու առնական տխրություն։ Ու այդ պահի տխրության մեջ նրանք որբ չէին։ Եվ դրա համար այդ պահն ու տխրությունը նրանց դուր էր գալիս։ Սողոմոնը պետք է գնար և նրա հետ՝ որբանոցի անանձնական տխրությունը։
-Որդյակք․․․
Մանչերը զգում էին, որ հայր Գևորգը արտակարգ մի բան է ասելու և ներքին դողով սպասում էին։ Իսկ վարդապետի դադարը երկար էր․ նա հանկարծ որոշեց, որ ընտրությունը թողնի նրանց, որբերին, միևնույն է, Սողոմոնին են ընտրելու։
-Որդյակք,- կրկնեց և շարունակեց թուրքերեն․ Քյոթահիայում արգելված էր հայերեն խոսքը․ և երեխաները մայրենին չէին հասկանում։- Վեհափառը լուր է ուղարկել, որ ձեզնից մեկին սուրբ
Էջմիածին ուսանելու տանեմ։
Լույս մի շող էլ թպրտաց մանչերի հոգիներում, ու նրանք ճոճվեցին։ Եվ որպեսզի որբերից ամեն մեկը չշտապի բուռը բաց անել դեպի ս․ Թեոդոս վանքի բակը ծորացող միակ աստղի համար, վարդապետը փութով խոսքն առաջ տարավ․
-Վեհափառը պահանջել է՝ ընտրել լավ ձայն ունեցողին։ Տղաները շփոթված նայեցին աջ ու ձախ․ շարքերում որոնեցին Սողոմոնին։ Նրանք, վանքի բակում հավաքվածները, անաստղ ու անլուսին գիշերվա մենուկ ճամփորդներ էին՝ որբի անստույգ, բայց անպակաս ահով, նրանք, գիշերվա անընկեր այդ ճամփորդները, օրը մի քանի անգամ շոշափում էին ծրարված թալիսմանը՝ անորոշ ահը խափանող, ուղեցույց այդ թալիսմանը, և դա Սողոմոնի երգն էր։ Նրանց, վանքի բակում շարված բախտակիցներին, ի վերուստ էր շնորհված այդ երգ-թալիսմանը, և հիմա, երկնքի պատգամախոս վեհափառի կարգադրությամբ՝ հայր Գևորգը խլում-տանում էր։
Հայացքներն ուղղված էին Սողոմոնին։ Հայացքները չէին ընտրել, չէին հրամցնում, այլ կառչել էին՝ «մի՛ գնա․ Սողոմոն»,- խնդրում էին,- «դու մերն ես, մեզ լքելու իրավունք չունես»,- պահանջում էին։ Իսկ վարդապետը հարցը վճռած համարեց․ մոտեցավ ու շոյեց Սողոմոնի մազերը։ -Պատրաստ եղիր, որդյակ, առավոտյան ճանապարհվելու ենք։
․․․Երեկոն տրտմեց ս․ Թեոդոս եկեղեցու բակում։ Համր ստվերները խտացան, մարմրեց սալահատակի ու քարերի գոլը, մի չղջիկ սղոցեց-անցավ, հետքով՝ ամռան գիշերվա սարսուռը։
-Ցուրտ է,- ուսերը վրա բերեց մի մանչ,- գնանք,- բայց անշարժ մնաց։ Տղաները բոլորել էին Սողոմոնին։ Նրանք լուռ էին․
Սողոմոնը իրենցից գնում էր, առավոտվա հետ օրվա երգն էր լքում նրանց։ Չէ՛, էդ չէր․ նրանցից ամեն մեկը ուրիշ ասելիք ուներ։ Ուրի՛շ։ Բայց ոչ մեկի մոտ ասելիքը հավաստի չէր, ոչ մեկի մոտ զգացումը խոսք չէր դառնում։ Այդ պահին նրանց զգացումը մի բուռ կորեկի պես էր, մութ էր ու փոշոտ գետնին շաղ եկածը՝ կորեկ, հավաքել չէր լինում։ Այսպես է․ խումբ որբերից մեկի առջև, երբ մի ճամփի տուտ է բացվում, երբ նա մի քայլ հեռանում է բախտակիցներից ու որբությունից, նրա բաժին որբությունը մաս-մաս նստում է մնացողների ուսերին։ Եվ ահա ամռան այդ երեկոյի հետ, Քյոթահիայի հայ որբերի «միությունից» հեռանում էր Սողոմոնը՝ թուրքական այդ քաղաքում վիճակված իր բաժին որբությունը թողնելով ս․ Թեոդոս եկեղեցու պատի տակ ժողված մանչերին․ և նրանք տեր էին՝ չեղած մի օրենքով։ Եվ նրանք շրջապատել էին Սողոմոնին, անլուր, թե իրենց ուզածը ինչ է։
Սողոմոնը կեցել էր գլուխկախ, մի տեսակ մեղապարտ, ու, չէր հասկանում ինչու, ոչ մեկին նայել չէր կարող։ Նրա ծանրացած կոպերի տակ անուշ տխրություն կար, որը եթե դառնար լաց՝ քավությունը կլիներ ընկերներին պտղունց-պտղունց որբություն բաշխած «մեղքերի» համար։ Բայց նա (իր արդար մեղքին անծանոթ) լաց չէր լինում, որովհետև ականջներում զրնգում էր լույս առավոտը։ Հա՛, գալիք առավոտը ձայն ուներ՝ ղողանջում էր կառք քաշող ձիերի զանգակների հանգով։ Ղողանջը արևի գույնն
ուներ, արևի շողերի պես մողմղում էր՝ կառքի վրա, ճամփին, անապատ հորիզոնում, լեռների վրա, ղողանջը շողերի պես ալիքվում էր դեպքի երկինք, և օրը պռնկեպռունկ լցված էր դեղին զրնգոցով։ Օրը հենց մի դեղին զանգակ էր՝ կախված կառքը քաշող ձիու պարանոցից։ Գավթում մութ էր, ու խմբված տղաների արանքում տխրել էր լռությունը․ ոչ ոք այդ պահին իր խոսքը չէր գտել, չէր գտնելու, և մեկը կմկմաց․
-Սողոմոն․․․ գնալո՞ւ ես․․․
Սողոմոնը գլուխը բարձրացրեց, և խճճվեցին զանգակների ծլնգոցները։ Նա ափսոսաց։ Նա ուզեց հավաքել ու էլի ներդաշնակել մեղեդին, բայց ականջներում նրա արձագանքն էր մնացել միայն։
-Գնալու եմ։ Ձայնի մեջ որբությունը մերժող աղերս կար, Քյոթահիայից ու որբությունից փախչելու ճիչ։ -Բայց դու հայերեն չգիտես։ Ճեմարանում․․․ Սողոմոնի ականջներում գլորվեցին ընկերոջ բառերը, կապարի հալած գնդիկների պես գլորվեցին, այրեցին ականջները։ Նա փորձեց հիշել, մեկ-մեկ հավաքել իմացած մայրենի բառերը․․․
«Մարե»․․ ․ Մարեն բառ չէր, անուն չէր։ Մարեն շունչ ու շնչավոր էր՝ Մարիամ տատն էր, կերկերուն ու անո՜ւշանուշ ձայն ուներ։ Մարե՜․․․ Ե՞րբ է սովորել․․․ Փոքր-փոքր էր, նստած էր բերանը խփած մութ թոնրի մեջ, տատի գրկում։
-Հասկացա՞ր, թոռնիկս,- սովորեցնում էր Մարիամ տատը,- ուրեմն ես նենեն չեմ, ես մարեն եմ, հայերեն ես կլինեմ մարե․․․
-Չմոռանաս․ դրսում, ուրիշի մոտ, ինձ մարե չասես, լեզուդ կկտրեն։ Մարեն չմոռանաս՝ մտքիդ մեջ մարե ասա, դրսում՝ նենե։
-Հասկացա՞ր, թոռնիկս, մենք գյավուր չենք, հայ ենք, մարեի լեզվով՝ կլինենք հայ։ Նա փորձեց հիշել, հատիկ-հատիկ հավաքել իմացած մայրենին․․․ ուրեմն՝ Մարե․․․ Հայրիկ․․․ Հայ․․․ Հայրենիք․․․ Թոռնիկ․․․ ուրի՞շ, տատը ուրիշ ի՞նչ սովորեցրեց․․․ ախր՝ մահացավ, ախր․․․ Սողոմոնը ուզեց լաց լինել․ արթնացած Մարեի համար, որը բառ չէր՝ Մարիամ տատն էր, Թագուհի մայրն էր ու չկար, Հայրիկ բառի համար, որը բառ չէր՝ Գևորգ հայրն էր ու չկար, Հայի համար, որ գավթում խճճված որբ ընկերներն էին, արթնացած Հայրենիք բառի համար, որը բառ չէր, հեռո՜ւ-հեռու սարերից այն կողմի հողն ու ջուրն էր, սարերն էին ու սուրբ Էջմիածինը։ -Դու մայրենի ոչ մի բառ չգիտես․․․
-Գիտեմ․․․ Նա կիսաձայն ասաց իմացած բառերը․ կամաց ու հանդարտ՝ որ ուշ վերջանան․․․ հետո քունքերում սկսեցին խշշալ մտերմիկ, բայց հեռավոր հնչյուններ, դրանք չիմացած բառերն էին, երակներում քնած մայրենին էր՝ ելք էր որոնում։ Սողոմոնը կնճռոտեց ճակատը, զայրացավ ու կրկնեց.
-Գիտե՛մ․․․ ես երգե՜լ գիտեմ․․․ հայերեն երգել գիտե՛մ․․․ Մայրենին քնած արծիվ էր բացել-թպրտում էր հոգում, և Մարեի պես տաք ու շնչավոր բառերը արյան հետ խուժում էին դեպի քունքերը՝ լեզու պահանջում, և բառերը պեծ-պեծ թափվում էին նրա աչքերից։ Սողոմոնի աչքերը տաք էին, քունքերը ձգված, կոկորդը սեղմվում էր․ բառերը եկել-հավաքվել-թնջուկվել էին՝ ձայն էին ուզում, և նա բերան բացեց․
Առավոտ լուսո,
Արեգակն արդար,
Առ իս լույս ծագյա։
Բխումն ի հորե,
Բխյալ ի հոգվույս,
Բան քեզ ի հաճույս։
Նա գիտեր, որ դա հայերեն երգ է, հայերեն հնչյուններ, հայերեն խոսք, իմացած բառերը չկային երգում, բայց գիտեր, որ եղածը Մարեի նման բառեր են, լույս ու ջերմություն ունեն, արդարամիտ խորհուրդ, գետնից երկինք հառնող արդար աղոթք,- այդպես նրան հուշում էր մեղեդին։ Նա բառերի գույնն էլ էր զգում՝ արևով կնքված կապույտն էր,- մեղեդին այդպես էր հուշում։
Եվ նա երգում էր։ Չէ՛, տղաները լուռ խոնարհվել էին, իսկ Սողոմոնը, դեմքը եկինք արած, մայրենիի աղոթքն էր անում, և նրա հոգում խլրտացող բառերը ալիք-ալիք ելնում ու աստղերի պես թառում էին երկնքում։ Երբ նա ավարտեց երգը, տղաները մեկիկ-մեկիկ բարձրացրեցին գլուխները։ Այդ պահին տղաների տխրությունը ուրիշ էր, այն էր, ինչ սովորաբար ունենում էին Սողոմոնի երգերից հետո, դա անուշ, անլաց, անանձնական տխրություն էր՝ երակներում մոլորված մայրենի հնչյունների իրիկնային կանչ։
***
Առավոտ լուսո․․․ Արեգակն արդար․․․ Լույս առավոտվա հետ կառքը դուրս էր եկել Քյոթահիայից, և ձիերը վարգում էին ու փոշոտ ճամփեն պաչպչում սմբակներով։ Ձիերը աշխույժ ու կայտառ էին, որովհետև օրը առավոտ էր ու պայծառ, ականջների տակ բոժոժիկներ կային ու գիտեին նրանք, որ տերը ժպտում է իրենց։ Եվ կառապանը, իրոք, ժպտում էր։
Գևորգ վարդապետ Դերձակյանը կիսախուփ աչքերով էր, նա արդեն վայելում էր եպիսկոպոս ձեռնադրվելու արարողությունը, որի համար ս․ Էջմիածին էր հրավիրվել։ Իսկ Սողոմոնը աչք ու ականջով զանգակների ղողանջ էր հավաքում։ Զանգուլակները մոտմոտ էին՝ ձիերի պարանոցներից ու անուրներից կախ, զանգակները աչքերի պես մոտիկ էին նրան, իսկ ղողանջները՝ հայացքի պես հեռու, նրանց գալիս էին հեռո՜ւ-հեռո՜ւ սարերից, ուր ցնցուղվել էր արևը։
Ղողանջը սարերի վրա փշրված արևի զրնգոցն էր։ Այդպես էր, իսկ նա արդեն ապրել էր այդ առավոտը․ ապրել էր անցած գիշեր ս․ Թեոդոս վանքի բակում, և դրա համար իրականությունը երազ էր ու երազում կրկնվում էր նույնը՝ փոշոտ ճամփի վրա ձիերը վարգ էին առել, նրանց պարանոցներին ու կողերին վետվետում էին զանգակները, և առավոտը ծլնգում էր զանգակների հանգով։ Ղողանջը արևի գույնն ուներ, արևի պես համատարած էր, և օրը պռնկեպռունկ լցված էր դեղին զրնգոցով։ Առավոտ լուսո,
Արեգակն արդար,
Առ իս լույս ծագյա․․․