Ավետիք Իսահակյանի ամենահայտնի բանաստեղծություններից մեկը՝ «Արագածին»-ը՝ «Ալագյազի մանիներ» շարքի բանաստեղծություններից է, որը, սակայն, հաճախ ներկայացվում է որպես առանձին գործ։ Սիրելի լեռան պատկերը կամ խորհրդանիշը այստեղ, նաև Իսահակյանի հետագա շրջանի ստեղծագործության մեջ առանցքային նշանակություն ունի։ Այն ամփոփում է բանաստեղծի մանկական հուշերը, հայրենիքի կարոտն ու սերը, դառնում կյանքի անցողիկության ու տիեզերքի հավերժականության, մարդու միայնության ու ուժի, կատարելության ձգտումների փիլիսոփայական ու գեղարվեստական ընդհանրացումը։
Արագածին
Դու, Արագա´ծ, ալմաստ վահան
Կայծակեղեն թրերի,
Գագաթներդ` բյուրեղ վրան
Թափառական ամպերի:
Սեգ ժայռերդ` արծվի բույն,
Լճակներդ` լույս–փերուզ,
Առուներդ` մեջքիդ փայլուն
Պերճ գոտիներ ոսկեհյուս:
Աղբյուրներդ գիշեր ու զօր
Խոսքի բռնված իրար հետ,
Վտակներդ` գիլ ու գլոր
Աբրեշումե փեշերեդ:
Թիթեռներդ` հուր–հրեղեն
Թռչող, ճախրող ծաղիկներ.
Զառ ու զարմանք երազներեն
Պոկված ծվեն–ծվիկներ:
Ծիրանավառ դո´ւն թագուհի,
Բուրումների դո´ւն աղբյուր,
Ծաղիկներդ հազար գույնի,
Հազար անուն, հազար բույր:
Ավետիք Իսահակյանը ոչ միայն ներքևից հիացել է Արագածի գեղեցկությամբ, այլև 1904 թվականի օգոստոսին բարձրացել նրա գագաթը։ Վերելքի դժվարությունների, իր ստացած անմոռանալի տպավորությունների ու խոհերի մասին Վարպետը գրում է Եվգինե Թիթրյանին ուղղված` օգոստոսի 15-ի նամակում․
«Բարձրացանք Արագածի հավիտենական ձյունափառ լեռնագագաթը և իջանք նորից դաշտը — ժողովրդի մեջ, հազարավորների մեջ, ուր մարդը չնչին է ու բանա՜լ, իսկ այն ալմաստե բարձունքում մարդը մենակ էր, հզոր, աոանձին, արքայական...
Սրանից մի 12 օր առաջ հինգ ընկերներով Աղեքսանդրապոլից առավոտյան՝ նստած լավ ձիերի վերա՝ ճանապարհ ընկանք դեպի սարը, երեկոյան հասանք լեռնալանջում մի գյուղի և գիշերեցինք մի ընկեր–գյուղացու մոտ. մյուս օրը այդ գյուղացու
և ուրիշների հետ ճանապարհ ընկանք, ձիով և ոտքով, շա՜տ դժվար էր ճանապարհը՝ սար ու ձոր, քար ու ժայռ, բայց չափազանց գեղեցիկ էր. լեռնագագաթից փչում էր քաղցր քամին, առվակների ու աղբյուրների քչքչոցը, թռչունների ձայնը, կապույտ երկինքը և նկարչական պեյզաժ ներ, լճեր, բա՜րձր, մո՜ւթ ժայռեր... Ահա ճանապարհը... Երգելով, ձիերը քշելով (հարմար տեղերում), լճերի մեջ լողանալով գնում էինք, երեկոյան հասանք լեռան գագաթի անմիջապես տակը, ուր ձիով չի կարելի մի քայլ անել նույնիսկ. պետք է ասել, որ Արագածը, չնայելով որ Արարատից–Մասիսից ցածր է (Արարատը 5 վերստ բարձրություն, իսկ Արագածը՝ 3 և կես վերստ), բայց նրանից ավելի լայնանիստ տարածված, ահագին լանջերով, փեշերով...
Երեկոյան գիշերեցինք քուրդ հովիվների վրանում, և առավոտյան կանուխ, ոտքով, սկսեցինք բարձրանալ գագաթը... Սարսափելի դժվար էր՝ ձյո՛ւն ու քար, քար ու մեծ ժայռեր, թեք. շնչասպառ էինք լինում, բայց քանի բարձրանում էինք, տեսարանները ավելի վսեմանում էին, հորիզոնները ընդարձակվում. երկիրը ավելի ցածրանում, շրջակա սարերը
մանրանում, և հեռվից մեծ սարեր երևում... Ահա՛ և գագաթը, բա՛րձր, սո՛ւր, ազա՜տ, վե՛հ և միստիկական–փիլիսոփայական... Կեսօրին լեռան գլխումն. էինք, հրացանի որոտմունքով ողջունեցինք մեր վերելքը. արծիվները շփոթված պտույտ գործեցին մեր գլխավերևը, միայն երկինքը և արևը մնացին լո՛ւռ, անտարբե՛ր և ազա՛տ... Փչում էր ազա՜տ քամին այդ բարձունքում և գնում դեպի Հիմալայ կամ ավելի հեռու՝ գալով ավելի հեռո՜ւ տեղերից...
Ես հեռացա մի ժայռի վերա և դիտում եմ շուրջս, դիտակով նայում եմ... Ահա՛ հեռվում Կովկասյան լեռնաշղթան, Էլբրուս, Կազբեկ. ահա՛ Սև ծովը՝ մշուշի նման, ահա՛ անթիվ մանր սարեր, ձորեր, գետեր, լճեր, ահա՛ Արարատը, ահա Տաճկա–Հայաստանի լեռները... և շա՜տ, շա՜տ հրաշալիքներ... Նայում ես, նայում ես և չես հագենում... Սկսում ես ընկնել
մտածմունքների մեջ... Մտքերի ծով, մտքերի լեռնագագաթներ... Ի՞նչ է մարդը, ի՞նչ է նրա հոգին, ի՞նչ է ուզում, ինչո՞ւ է մեռնում, որքան լավ է ապրել, ու բարձունքում երազել և հավերժ մտածել... Բայց մահ կա, բայց մարդը այս չնչին ավազից, որ այս ժայռի վերա է, ավելի կարճ կյանք ունի, այս ձյունից ավելի շո՜ւտ է հալչում... Եվ տխրում ես. հիշում ես սիրած մարդկանց, ահա՛ ընկերներդ՝ մեռած, սպանված, բանտում՝ երևում են աչքիդ ու գնում, ահա մայրդ, սիրածդ աղջիկը՝ գնացին... և դու մնում ես լեռան գլխին մենակ, լեռան պես բարձր, մենակ և փայլուն...
Մի րոպե սիրտդ թռչում է արծվի պես, և ուխտում ես՝ լինել մի՛շտ ազատ, բա՛րձր, հզո՛ր, սո՛ւրբ, մենակ և քաջ. ձգտել կատարելության, իդեալի և մեռնել ադամանդյա բարձունքում, երկնքին մոտ։ Աստծու ձեռքերի վերա...»: