2025 թվականին լրանում է Հովհաննես Գրիգորյանի ծննդյան 80-ամյակը։ Սիրված բանաստեղծը, թարգմանիչն ու հրապարակախոսը հեղինակել է 9 բանաստեղծական ժողովածու, մանկական, թարգմանական ու հրապարակախոսական գրքեր։ Ընթերցողական տարբեր սերունդներին Հովհաննես Գրիգորյանի պոեզիան հոգեհարազատ է իր անմիջականությամբ ու խորությամբ, ամենատարբեր հոգեբանական իրավիճակների ու ապրումների արտացոլման նրբությամբ, բազմազանությամբ ու անսպասելիությամբ։ Նույնիսկ պարզ կենցաղային միջադեպը կամ քաղաքական իրադարձությունը, եղանակների սովորական փոփոխությունը, ոչ մի բանով չառանձնացող տեղումները և շատ այլ` սովորական աչքին աննշան թվացող երևույթներ Հ․Գրիգորյանի գործերում բանաստեղծականանում են, անտեսանելի թելերով կապվում մարդկային հոգեվիճակների հետ, դառնում դրանց արտահայտիչը։ Սիրված բանաստեղծի 80-ամյակի առթիվ ներկայացնում ենք 9 բանաստեղծություն, նրա 9-ը ժողովածուներից։
ՆԱՄԱԿԸ, ՈՐԸ ՔԵԶ ԵՐԲԵՔ ՉԻ ՀԱՍՆԵԼՈՒ
Ամեն ինչ բաժանված է արդեն,
և աստղերը, և արևը, և լուսինը:
Ես գլխահակ եմ գալիս քեզ մոտ,
ես ամաչում եմ սարսափելի,
որովհետև ոչինչ չունեմ
քեզ նվիրելու, որովհետև
ամեն ինչ բաժանված է
ու նվիրված:
Իսկ ես քեզ հիշում եմ ամենուրեք,
և այնպես պարզ եմ հիշում,
ինչպես որ անունդ եմ հիշում –
սիրելիս,
ս-ի-ր-ե-լ-ի-ս,
իսկ ես քեզ հիշում եմ ամենուրեք:
Եվ այս նամակը, որը քեզ երբեք չի հասնելու,
և այս գիշերը օտար աստղերով,
և շրջմոլիկը կոտրված կիթառով,
և փողոցները առանց երգերի,
կիսել են իմ հետ իմ տխրությունը
և երբեք չեն բողոքել:
Իսկ ես քեզ որոնել եմ ամենուրեք
և դու հիմա իմ հետ ես ամենուրեք
ինչպես որ քո անունն է իմ հետ –
սիրելիս,
ս-ի-ր-ե-լ-ի-ս,
իսկ ես քեզ որոնել եմ ամենուրեք:
Եվ սրճարանը գուցե սառը ջերմոց,
և այս բառերը – օտար արևներ,
և մերկ ծառերը, և քո կարոտը
անչափ տխուր են և անչափ օտար,
որովհետև այս նամակը երբեք
քեզ չի հասնելու,
որովհետև
քեզ փնտրելու եմ նորից ամենուրեք,
որովհետև
քեզ հիշելու եմ նորից ամենուրեք,
և քայլելու եմ նորից նույն փողոցներով,
որտեղ նույն շրջմոլիկն է իր կոտրված կիթառով,
որովհետև ես սարսափելի ուշացած սիրահար եմ,
որովհետև ես ոչինչ չունեմ քեզ նվիրելու,
որովհետև
ամեն ինչ բաժանված է ու նվիրված:
Երգեր առանց երաժշտության, 1975
ՄԻ ԵՐԵԿՈ ԾԵՐԱՑԱԾ ՕՐԻՈՐԴՆԵՐԻ ՀԵՏ
Նրանք ժպտում էին և արագ-արագ թարթում
ներկած և խոշոր աչքերը,
որոնց մեջ օրորվում էին
դատարկ օրորոցներ,
իսկ իմ ձեռքերը դողում էին,
և ծխախոտի մոխիրը թափվում էր
թանկարժեք և հազվագյուտ գորգին,
իսկ իմ ձեռքերը դողում էին:
Իսկ դրսում անձրև էր գալիս,
և ես նրանց պատմում էի անձրևի մասին
և մարդկանց մասին,
որոնք արագ-արագ անցնում էին պատուհանի տակով:
Իսկ իմ ձեռքերը դողում էին,
իսկ նրանք ժպտում էին անվերջ ու անվերջ
և նրանք կլանված լսում էին ինձ,
խնամքով թաքցնելով տառապանքը
դիմափոշու հաստ շերտի տակ:
Բայց երբ երաժշտությունը լռեց,
բայց երբ դադարեց անձրևը,
ես մոտեցա,
հերթով մոտեցա նրանց
և դողացող ձեռքերով սրբեցի ժպիտը
նրանց դեմքերից,
դողացող ձեռքերով սրբեցի տառապանքը
նրանց այտերից
և օրորոցները, որ նրանց աչքերի մեջ
օրորվում էին դատարկ՝
լցվեցին արցունքով…
Բոլորովին ուրիշ աշուն, 1979
ԵՎ ՀԱՆԿԱՐԾ ԵՍ ԶԳԱՑԻ…
Եվ հանկարծ ես զգացի,
թե ինչքան է ինձ հոգնեցրել այս ձմեռը
և վերարկուն,
որ ծանր է հոգսի պես:
Մոլորված հայացքս կանաչ գույն որոնեց
ծառերի վրա
և երկնքի վրա՝ կապույտի մի ծվեն:
Եվ քաղաքի ծառերը՝ հավերժ անքուն ծառերը,
հոգնած ու տխուր
հող են որոնում նրանք
և իզուր քերծում իրենց ճյուղ-մատները
ասֆալտին:
Իսկ երկնքից նորից ձյուն է իջնում
ծառերին,
իմ և գեղեցիկ աղջիկների վրա,
երեխաներին ինչ՝ նրանք սիրում են ձմեռը
և ձնագնդի են նետում ծառերին,
աղջիկներին,
իսկ ինձ չեն նկատում զարմանալիորեն:
Եվ հանկարծ զգացի,
թե ինչքան է ինձ հոգնեցրել այս ձմեռը
և զգացի հանկարծ,
որ քայլում եմ շարունակ
մի փոքրիկ աղջկա ետևից,
որ կանաչ վերարկու էր հագել
և կապույտ գլխարկ ուներ դրած գլխին…
Անձրև մի տխուր առիթով, 1982
ԱՅՍՕՐ ՁՅՈՒՆ ԵԿԱՎ
Ես գիտեմ՝
Կմեռնեմ ձմռան առաջին օրը:
Մարդիկ կթփթփացնեն ոտքերը
և զարմանալով կնայեն,
թե ինչպես է ձյունը հալվում իմ սառած դեմքին:
ծերացած կինս կորոնի
և չի գտնի վառարանի ունելին՝
կատվին սենյակից դուրս քշելու համար,
հետո կնստի, կօրորի գլուխը՝
քմահաճ կատվի և իմ անխոհեմ քայլից ընկճված:
Քույրս թեյ կբաժանի մրսած հյուրերին
և ազատ ձեռքով կուղղի
կրծքիս դարսված չորացած ծաղիկները:
Հետո բոլորը միանգամից կելնեն ոտքի
և աղմուկ-աղաղակով ինձ դուրս կհանեն
տնից,
դեպի ձյունը,
ճերմակ ձյունը,
առաջին ձյունը,
վերջին ձյունը,
և այդ հրաշալի տեսարանից քար կտրած՝
ես խոսքեր չեմ գտնի
հիացմունքս արտահայտելու համար…
Դադաղ ժամեր, 1986
ԱՂՈԹՔ
Չորս քայլ վեր… սահման է:
Չորս քայլ վար… սահման:
Աստված իմ,
այսքան էլ փոքրիկ հայրենիք,
այսքան էլ փոքրիկ
Հայաստան,
նորածնի բարուր է իսկական…
Նորածնի բարուրը գրկել եմ,
Աստված իմ, մոլորվել, կանգնել եմ.
ասա ինձ, ի՞նչ անեմ, ո՞ւր գնամ-
Չորս քայլ վեր՝ ավեր է ու մահ է,
Չորս քայլ վար՝ ավար ու թալան…
Հրեշտակներ մանկության երկնքից, 1992
ՉԳԻՏԵՍԹԵԻՆՉ-2
Հայրենիքները սովորաբար թշվառ են լինում,
և ինչքան շատ են թշվառ ու խեղճ,
այնքան ավելի շատ են հայրենիք:
Իսկ զորեղ և հարուստ երկրները սովորաբար կոչվում են
անունով, ասենք` Անգլիա կամ Միացյալ Նահանգներ,
և սովորաբար ոչ ոք չի մեռնում նրանց կարոտից
և հալումաշ լինում` ախ, իմ թշվառ հայրենիք, կանչելով,
այլ, ցանկության դեպքում, սովորաբար տոմսեր են պատվիրում
ցանկացած ժամի ու մեկնում են իրենց երկիր, սովորաբար
թերթ կարդալով և կամ սուրճ խմելով…
Հայրենիքները սովորաբար հեռու են լինում,
քարքարոտ ու անտերանոց մի տեղ, Աստուծու աչքից հեռու․
սպասման մեջ պիտի բազում օրեր քնես ու զարթնես
լքված ու անհրապույր կայարանների չորչորուկ աթոռների վրա,
և ապա, մեծ հաջողության դեպքում` ճանապարհ պիտի ընկնես
անսպասելի ու անպատեհ մի ժամի, սովորաբար խորը գիշերով,
իրար վրա թափված բազմության մեջ կորցնելով ոտիդ և շատ
հաճախ նաև գլխիդ տեղը, և տեղ հասնես սովորաբար դարձյալ
գիշերվա անհայտ մի ժամի, որպեսզի այնուհետև ճանապարհի մյուս կեսը
անցնես քայլելով` տեղ-տեղ պիտի բարձունքներ հաղթահարես,
կառչելով ծերպերից ժայռերի, տեղ-տեղ չոքեչոք
ու սողեսող գնաս` ճակատդ անձավների սուր ելուստներին
չխփելու համար, տեղ-տեղ ձորերը պիտի մտնես, ուր հնարավոր չէ
իջնել առանց պարանի օգնության…
Հայրենի տները սովորաբար կիսաքանդ են լինում` ի՞նչ իմաստ ունի
վերակառուցելը, միևնույն է, նորից քանդվելու է հերթական
երկրաշարժից և կամ առօրյա ռմբակոծությունից հետո…
Կիսաքանդ տներ` բերնեբերան լցված հիվանդ պառավներով,
անմարդ կնանիքով և փոշեկոլոլ տղամարդկանցով, որոնց կյանքի
մի կեսը բանտերում է անցնում, մյուս կեսը օտարության մեջ
և կամ հիվանդանոցներում և որտեղից այլևս չկա ուրիշ ճանապարհ
գերեզմանոց տանողից բացի…
Հայրենիքում տարին սովորաբար մի եղանակ է ունենում`
ցուրտ, դաժան ձմեռ, որ վերջանում է քեզ հետ միասին,
և հետո, տարբեր ինչ-որ կարճ շրջան, որը լցված է
ձմռան սպասման տագնապ ու վախով…
Հայրենիքներում օրը սովորաբար մի ժամ է ունենում`
գիշերվա մի ժամ, որը 24 ժամ է տևում սովորաբար…
Հայրենիքն այնտեղ է, ուր խռմփոց է լսվում և կամ
քնելուց զզված երեխայի լաց… Բոլորն են քնած.
դերասանը բեմի վրա, երաժիշտն իր գործիքը գրկած,
պաշտոնյաները աթոռին նստած, և միտինգներում
հռետորներն են քնած` միկրոֆոններից, ապահովության համար,
ամուր, պինդ կառչած…
Հայրենիքները, ահա թե ինչու, երազներով ու երազանքներով են
բերնեբերան լցված… Բոլորն են քնած:
Սակայն ճիշտն այն է, որ սովորաբար
նախ հայրենիք են լինում սկզբում և հետո միայն,
ժամանակներ անց- դառնում են
երկիր: Երևի թե
բոլորն անխտիր:
Երկու ջրհեղեղի արանքում, 1996
ԵՂԱՆԱԿԻ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ
Գարնանը ծառերը ծաղկում են,
գարնանը նախագահ ենք ընտրում ու սպասում,
հուսալով, որ ինչ-որ բան կփոխվի ամռանը:
Ամռանը մրգերը հասունանում են:
Ամռանը Ազգային Ժողով ենք ընտրում ու սպասում,
հուսալով, որ ինչ-որ բան կփոխվի ձմռանը:
Ձմռանը ձյուն է գալիս:
Ձմռանն ամեն ինչ մեռնում է, հանգում:
Եվ մենք ենք մեռնում ու սպասում,
հուսալով, որ ինչ-որ բան կփոխվի մյուս կյանքում:
Կես ժամանակ, 2002
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄ ԿԱՆԱՆՑ ԳԱՂՈՒԹՈՒՄ
Աշուն է: Բանտարկյալների համար ոտանավոր կարդալու
լավագույն ժամանակը:
Ճերմակ ներկած դահլիճում հավաքված էին գույնզգույն
լաչակավոր մարդասպաններ, գողեր, ավազակներ…
Մի խոսքով, սովորական կանայք, որոնց կարելի է
հանդիպել ամենուրեք` փողոցներում, թատրոններում,
տոնավաճառներում, և հատկապես, ընտանեկան
հաճելի մթնոլորտում` հարազատներով շրջապատված:
Ոգևորված խոսում էի անկախությունից, ազատությունից,
բազմակուսակցությունից և հարաբերություններից միջազգային:
Նրանք ծափահարում էին խանդավառ և հետո խնդրեցին ինձ`
սիրային բանաստեղծություններ կարդալ, որոնց մեջ
խոսք չլիներ անկախության և հատկապես ազատության մասին:
Աշուն է: Բանտարկյալների համար սիրային և հատկապես
բաժանման բանաստեղծություններ կարդալու
լավագույն ժամանակը:
Եվ ահա, սեր իմ, ես հիշեցի քեզ և կարդացի մեր կարճատև
հանդիպման և երկարատև բաժանման, հեռավոր աշնան մասին,
երբ ծառերը սովորականից շուտ տերևաթափվեցին, և ես
թեթև հագնված հանկարծ խորացա ձյուն ու ձմեռվա մեջ
և այլևս չվերադարձա… Հուզմունքից խզված ձայնով
կարդում էի, և արցունքները գետի պես հոսում էին
աչքերիցս, և հանկարծ նկատեցի, որ բարձր, ձայնը
գլուխները գցած, առանց ամաչելու լալիս են նաև
գույնզգույն լաչակավոր մարդասպանները, գողերը,
ավազակները… Սովորական կանայք, որոնց, արդեն
գիտեք` որտեղ կարելի է հանդիպել…
Աշուն է: Առանց ամաչելու: Բարձր: Ձայնը գլուխը գցած
լաց լինելու լավագույն ժամանակը:
Գիշերահավասար, 2005
ԿԻՐԱԿԻ
Ու թեև կիրակի է, բայց ինձ դժվար թե հաջողվի երկար
մնալ անկողնում, որովհետև ուղիղ ութն անց երեսունին
ճնճղուկները կտցահարում են պատուհանիս ապակին,
հասկացնելով, որ իրենց ամենևին չի հետաքրքրում
աշխատանքային օր է, թե՞ հանգստյան –
ժամանակն է և պետք է հացի փշրանքներ լցնել
պատուհանի գոգին ամեն Աստծու օրվա պես…
Ճիշտ ժամը իննին ինձ ոտի է հանում շենքերում
շրջայց կատարող պառավ մուրացկանը`
դուռս զգուշորեն թակելով.
– Որդյակս, դուք ուզո՞ւմ եք հայտնվել դժոխքում
և ողջ-ողջ այրվել կպրե կարասներից որևէ մեկում,
առանց ներման իրավունքի,- հարգալիր տոնով
հարցնում է նա, վստահ, որ ես ուշի-ուշով
լսում եմ նրան դռան ետևից:
Ես կիսաբաց եմ անում դուռը և թղթադրամը
խոթելով պառավի պատրաստակամ գրպանը,
արագորեն վերադառնում եմ անկողին և փակում եմ
աչքերս, թեթևացած, որ այս անգամ էլ խուսափեցի
կպրե կարասում ողջ-ողջ այրվելու հեռանկարից…
Ժամը տասն անց երեսունին դռանս առաջ են հայտնվում
ճշտապահ եհովայականները` գրքերով ծանրաբեռնված.
– Եղբայր, մի՞թե դու չես ուզում առնչվել մեր Աստծո
ճշմարիտ խոսքին,- քաղցրաձայն դայլայլում է անհայտ
տարիքի մի տղամարդ, պատրաստվելով ներս սողոսկել
կիսաբաց դռանս արանքից, բայց ես արագորեն խլում եմ
գիրքը նրա ձեռքից, փակում եմ դուռը, հայտնելով, որ
գերադասում եմ Աստծո խոսքին առնչվել մենության մեջ,
վերմակով ամուր փաթաթված:
Ժամը տասնմեկն անց երեսունին ինձ զանգում է ՀԳՄ
նախագահը, հայտնելով, որ վերջապես վախճանվել է
վաստակաշատ այսինչ-այնինչյանը և վերջին շնչում
պահանջել է, որ Հովհ. Գրիգորյանը անպայման
ներկա լինի թաղմանը` սև կոստյումով, վշտահար դեմքով
և ճոխ ծաղկեպսակով, հակառակ դեպքում կշարունակի
ապրել ևս մի քանի տարի, անընդհատ փող կուզի
թաղման ծախսերի համար, Ծաղկաձորի ուղեգիր
և հաստափոր գրքեր պետպատվերով իրար ետևից
տպելու իրավունք…
Ժամը տասներկուսին առանց դուռը թակելու ներս է
խուժում թաղի լիազորը, որ շենքի բոլոր
բնակիչներից հազարական դրամ է հավաքում`
Մոզամբիկում ծառատունկ անցկացնելու համար,
ևս հազար դրամ, որովհետև հեռավոր բարեկամն է
եկել Գլենդելից, պե՞տք է մի բան դնել սեղանին թե՞ ոչ…
Տասներկուսն անց երեսունին բջջայինիս վրա մեսիջ է
ուղարկում Իսրայելի պրեզիդենտը, սպառնալով,
որ եթե չվերադառնամ հին ուղղագրությանը, ապա,
նորից կհարձակվի Լիբանանի, և եթե եղանակները
չփչանան, էլի մի քանի այլ երկրների վրա,
որոնց անուններն այս պահին դժվարանում է հիշել; –
Երևի ինչ-որ մեկը կատակ է անում ինձ հետ,
մտածեցի ես, վերմակը քաշելով գլխիս:
Սակայն տագնապս գնալով խորանում էր,
որովհետև մեկ առ մեկ վերհիշելով հեռու և մոտիկ
ծանոթներիս, ես այդպես էլ չկարողացա հավանական
համարել որևէ մեկի թեկնածությունը, որն ի վիճակի լիներ
կատակ անել, թեկուզ և անհաջող…
Կես ժամ անց դուռս թակում է մածնավաճառը
զգուշացնելով, որ եթե այս անգամ էլ
չվերադարձնեմ նախորդ օրերին նրանից գնած
մածունի դատարկ բանկաները, ջարդուխուրդ կանի
պատուհաններիս բոլոր ապակիները և կծակծկի
անվադողերը ավտոմեքենայիս:
Հետո սկսվում է կուսակցականների հանդիսավոր
շքերթը` հոգեցունց երաժշտության ուղեկցությամբ –
նրանք հերթով գրկում ու սեղմում են ինձ իրենց
լայնահուն կրծքին, համոզված, որ ես իմ ձայնը
տալու եմ նրանց, և ես երդվում եմ բոլոր
կուսակցական և անկուսակցական սրբություններով,
որ իմ ձայնն անպայման տալու եմ նրանց – անվերադարձ,
որովհետև իմ ինչի՞ն է պետք ձայնը,
և որ վերջնականապես որոշել եմ կյանքիս մնացած
մի քանի հարյուրամյակն անցկացնել առանց ձայնի,
առանց ծպտուն հանելու, մի խոսքով սուս & փուս…
Հետո գալիս է կիրակի օրվա ամենահրաշալի պահը
ես մաքուր սափրվում եմ, հագնում եմ տոնական
կոստյումս և օղակն անցկացնելով վիզս, հրում եմ
աթոռը ոտքերիս տակից և սկսում եմ խաղաղ ճոճվել
առաստաղի կեռիկին ամրացված պարանից, մինչև որ
կինս վերադառնում է խանութից, զգուշորեն իջեցնում է
ինձ, հարմար նստեցնում է աթոռին ու միասին
անշտապ վայելում ենք
մեր հրաշալի իրիկնային սուրճը,
նայելով, թե ինչպես է մութը խտանում
պատուհանից այն կողմ:
Երբեք չմեռնես, ահա թե ինչ կասեմ քեզ, 2010
Աղբյուրը՝ www.hovhannesgrigoryan.com