Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնադրամի աջակցությամբ և Արամ Պաչյանի խմբագրությամբ ԱՐԻ հրատարակչությունը վերահրատարակել է սփյուռքահայ գրող, գրականագետ Գրիգոր Պըլտեանի՝ «Դէպի մէծ փոխաբերութիւն» գիրքը։ Առաջին անգամ այն հրատարակվել է 1999 թվականին։ Գիրքը պատմում է պատմող-հեղինակի 1990-ականներին Հայաստան այցելության տպավորությունների մասին։ Այս հրատարակության հետ միասին, այդ գրքին ձայնակցելով, գուցե նաև մեկնաբանելով, լույս է տեսել «Ձայնը գրեթէ. զրոյցներ Գրիգոր Պըլտեանի հետ» գիրքը, որն արդեն ներկայացնում է Արամ Պաչյանի զրույցները սփյուռքահայ նշանավոր գրողի հետ։ Այստեղ կարող ենք գտնել ժամանակակից արձակագրի ու Գրիգոր Պըլտեանի երեք զրույց՝ սփյուռքահայ գրականության, ի մասնավորի Գր․ Պըլտեանի գրականության, իրականության ու գրականության և հարակից այլ հարցերի մասին։ Ներկայացնում ենք հատվածներ այդ գրքերից։
Գրիգոր Պըլտեանի
Դեպի մէծ փոխաբերութիւն
Այն ատեն այս ճամբան կը բարձրանար մութով, անտառին մէջ, ամայի ըլլալու էր գիշերով, քնացող կամ հսկող թռչուններու մնչիւնը կը կրկնուէր, տեսակ մը կենդանի ու բարձրաձայն որոճացում։ Յետոյ կը յայտնուէր յուշարձանի բոլորակը իր 12 անաւարտ սիւներով, հակող կեդրոնական կրակին վրայ։ Յաղթանակի սիւնը երկճեղ մութին մէջ մութը կ՚արձակէր միջոց։ Գիշերային երաժշտութիւն մը։ Անկարող եմ վերակառուցելու պահը, այդ երկար, անթարթ պահը, ուր ոչինչ կար ըսելիք, ոչինչ կը թուէր անդառնալի։ Դուրսը, ելքին, բլուրը կը մակադրուէր քաղաքի մութ, կապոյտ ու վարդագոյն հորիզոնին:
Հիմա նոյն ճամբան է, օր ցերեկով։ Կամուրջին վրայ, «Մահ կամ ազատութիւն» պաստառներով շքախումբ մը կայ որ կը դիմէ Ծիծեռնակաբերդ (այս բաները կարծես տեսեր եմ տեղ մը, չեմ յիշեր ո՞ւր, շատ առաջ, մեր կողմերը եւ կը թուին կրկնութիւն)։ Մուտքին, ծաղկավաճառներու ամբոխ մը իր մեխակի, կակաչի եւ այլ ծաղիկներու դէզերը թափած է եւ խցած է ճամբան։ Անդին անվճար ծաղիկներու հերթը։ Յետոյ դանդաղ բարձրացող բազմութիւն մը մանուկի, պատանիի, չափահասի։ Բազմութիւնը դանդաղօրէն կը վերածուի մարդկային խիտ հոսանքի որ կը յառաջանայ, կը կենայ, կը յառաջանայ, աւելի ու աւելի սերտ շարքերով, ծիծաղի, խնդուքի կամ սովորական խօսակցութեան նոյն ռիթմով։ Հոն ուր ճամբան կը մտնէ տափարակ միջոց, մարդկային հոսանքը կը դառնայ անօրինակ խռնում, հազարաւոր մարմիններու միաթաւալ, միակտուր եւ անշարժ հրմշտուք. ոչ թէ շքերթ, թափօր կամ սգերթ, այլ ամեհի գրոհ մը որ իբրեւ նշանակէտ ունի յուշարձանը եւ որ չի կրնար յառաջանալ արտօնուած սահմանէն անդին, պարտի դանդաղիլ, կենալ, կասիլ, սպասել արեւուն տակ, յետոյ անձրեւի կաթիլներուն։ Հովանոցները կը բացուին եւ ջուրը կը թափի տեւական թփթփուքով, մինչեւ որ մտնենք բոլորակի անջրպետին մէջ։ Նոյն սիւները կը հակին նոյն կրակին վրայ եւ նախկին լռութիւնը կը թուի խուժել բոցի բերնէն։ Բայց քրքիջ է, աղմուկ, իրարանցում։ Ոչ ոք կը կանգնի պահ մը հոն, միայն հոն։ Կարծէք դէպի մահ անհուն եւ անսանձ դիմեցումէ մը ետք հասեր է պահը անհուն ազատագրումին մահուան ճնշումէն։
Կը բարձրանամ սանդուխներէն, եւ յանկարծ կանաչ, գարնանային զով պուրակը կը դիմաւորէ զիս, այն որ կը թաւալի սանդուխներու երկու կողմերէն, դէպի վար։ Սարսափն էր որ կը նայէր՝ ինծի Անթիլիասի յուշարձանի ներքին պատերէն, շեշտ ճակատում մը անդառնալիին հետ, որ կը քարացնէր։ Հոս, հիմա, անդառնալին է որ կը մնայ ընդմիշտ կորսուած։ Կը հասկնամ իմաստը պաշտօնական հանդիսութեանց բեմերու վրայ, կը հասկնամ ցեղասպանութեան պետականացումը, անոր սա հաստատութենականացումը։ Ցեղասպանութեան մէջ կը կորսուի աղէտը։ Խելօք դպիրներ թող ցեղասպանութիւնը դարձնեն քաղաքական երեւոյթ (լափալիսեան ճշմարտութիւն), ո՛չ ցեղային, ո՛չ կրօնական տարբերութեան եւ ատելութեան արգասիք․ ուրեմն՝ տրամաբանական, հասկնալի, ընդունելի գրեթէ։ Մեր բնաջնջումը հոս ունի իր պատճառները, մասամբ մենք ալ պատասխանատու ենք, այո, ինչու չէ, այո, այնքա՜ն մազոխական ենք։ Ցեղասպանութիւնը ըմբռնելի է ի վերջոյ, եթէ ոչ արդարանալի։ Դարձնենք զայն գործիք։ Ահա ինչպէս դպիրները աղէտը կը ջնջեն։ Պետութեան տրամաբանութիւնը կը յանգի աղէտի առգրաւումին։
Չեմ կրնար փունջ մը ծաղիկ դնել կրակին առջեւ։ Կը հիանամ աղջիկներու, տղոց, ալեհեր կամ չափահաս մարդոց, որ կրնան մեխակ մը նետել։ Չունիմ կարողութիւնը հաշտութեան եզր մը գտնելու ոճիրին հետ, ընդունիլ զայն, մանաւանդ երբ անդադար կը հերքուի անիկա, ամեն կողմէ։ Մահը չէ որ կը մերժեմ։ Ոչ ալ մեռելապաշտութենէ մը տարուած կ՚ուզեմ մնալ ողբի ու լացի մակարդակին։ Սուգ ու ողբ անմատչելի են։ Կրնաս սգալ մարդիկ որ ճանչցեր ես, իսկ ես զուրկ եմ այդ ճանաչումէն։ Ինչ որ կ՚ուզեմ այն չէ որ օր մը, անկարելի օր մը, միւս կողմէն մէկը գայ եւ գլուխը հակէ, խոնարհի այդ կրակին առջեւ, ներում խնդրէ (պաշտօնէութիւն ու նաչալնիկ, բոլորը մէկէն պիտի ներեն, մեծ բեռէ մը ձերբազատ, թէեւ անհուն ոճիր մը երբեք չի ներուիր) ինչ որ կ՚ուզեմ, կ՚ըսէի, բարոյական պատիժը չէ, այնքա՜ն դիւրաւ շնորհելի ու բաշխելի ոճրագործին եւ ասոր ժառանգներուն (հերքումով փաստօրէն ստանձնող ոճիրը), այլ խլուածին վերադարձը։ Եւ այդ վերադարձը այն կամուրջն է որ պիտի Անին բերէ այս կողմ։
Ձայնը գրեթէ. զրոյցներ Գրիգոր Պըլտեանի հետ
Արամ Պաչյան. Ոճը – կարծես շարունակ վերագրումների ենթակա մի բան – վերաբերմունքից կախյալ նշան: Ոճի բնույթը ինձ միշտ օտարածին, բերված, շատ ժամանակ արտահեղինակային և իհարկե մշտապես հեղինակին վերագրվող պատվաստ է թվացել՝ ապրանքային տարբերանշան:
Ոճ ստանո՞ւմ են, թե՞ ստացվում է
Գրիգոր Պըլտեան. Հետաքրքրական հարց է, բաւական հակասական դիրքորոշումներու առիթ։ Ստացակա՞ն, օտարածի՞ն, ինչպէս կ՚ըսես, թէ՞ ընդոծին, ինքնածին։ Փորձենք ծալքերը բանալ։ Լայնօրէն վէճի նիւթ եղած է, մեր մէջ, ինչպէս յոյն-լատին ու եւրոպական գրականութիւններուն։ Կարելի է անշուշտ ատոր մօտենալ իբրեւ վերագրում, ինչպէս կ՚ըսես՝ արտահեղինակային՝ տեսակ մը մակնիշ ապրանքի վրայ՝ ստացողէն, ընթերցողէն եկող։ Բայց հարցերը, ինչպէս կրնաս գուշակել պատմութիւն ունին եւ երբ կը գրենք այդ պատմութիւնը հազիւ թէ կարենանք ընդհատել։ Յամենայն դէպս՝ ոչինչ կ՚արգիլէ որ մտածենք այդ մասին։ Ոճ կը նշանակէ ո՛չ միայն ոստի կտոր, փայտիկ, որով կը գրէին, այլեւ կարգ, գրուածքին մէջ, նախադասութիւններուն կարգը, taxis-ը, ordo-ն, կանոնը։ Կանոնով կը գրուէին նաեւ պատումները, ասոնց յաջորդականութիւնը։ Սկսեալ Ագաթանգեղոսէն, անցնելով մանաւանդ Խորենացիէն (որ ամեն ինչ կ՚ուզէր կարգաւորել...) պատմիչները ոճով գրելը կը նոյնացնեն կարգաւորումին ըստ ժամանակի, տեղի, տոհմի, եւայլն։ Իսկ կարգաւորումը կը հակադրուի անշուշտ խառնակութեան, քաոսին, որ կայ թէ՛ քաղաքական ասպարէզին մէջ թէ ալ գրութիւններու։
Մեր հին գրողներուն մօտ ոճը անհատական, անձնական բան մը չունի, որոշիչ չէ գրողէն, որ ի հարկէ ենթակայ մը չէ, նոր իմաստով sujet մը, գոնէ շեշտը ատոր վրայ դրուած չէ։ Ոճը հետեւանք մը չէ անոր ձեռքին։ Բայց արդէն մենք շատ քիչ բան գիտենք այդ մարդոցմէ։ Մինչդեռ Եւրոպա, Բիւֆոնէն սկսեալ ոճը կը յղուի մարդուն։ Կարեւոր է գիտնալ որ բազմաթիւ բնապատմական աշխատութիւններու հեղինակ էր Բիւֆոն, naturaliste մըն էր, բնագէտ մը 18րդ դարուն։ Ան է որ իր Ֆրանսական Ակադեմիայի մէջ խօսած մէկ ճառին մէջ, կը յայտարարէ. «Ոճը մարդն իսկ է» (Le style est homme même)։ Չեմ դանդաղիր այս տարազին տրուած հետագայ նշանակութիւններուն, նոյնիսկ անոր աղաւաղումին, որուն մէկ օրինակն է Տիրան Չրաքեանի ոգեկոչած տարազը. «Ոճը մարդէն է» (Le style est de homme, տես «Հովին ձայնը», Բ, 80)։ Ոճը յայտնարար է մարդէն։ Մարդը իր ոճն է, ոճն ալ մարդը. հոն կ՚երեւի անոր նկարագիրը, ինքնութիւնը, հոգին, եթէ ոչ մարմինը։ Օշական տեղ մը նոյնիսկ կը սիրէ մեր որոշ բանաստեղծներու կտրատ, հեւքոտ տողերուն ետին տեսնել անոնց թոքախտաւորի վիճակը։ Ոճի հարցով կը վերագտնենք ինչ որ կար արուեստին մէջ (տես Կլոդ Սիմոնի ակնարկութիւնը), մէկ կողմէն «բնական ոճը», միւս կողմէն «արուեստական», առաջինը կու գայ ուղղակի մարդէն, գրող-հեղինակի անձէն, տեսակ մը անմիջական բխումով։ Երկրորդը արդիւնք է մշակումի, աշխատանքի, քիչ թէ շատ ոչ-անձնական եզրերու։ Հոս կը գտնենք շատ աւանդական հակադրութիւնը «բուն»ին եւ «թեքնիքին», physis ու techné: Մէկը իբրեւ բնածին, միւսը իբրեւ եկամուտ։ Ի հարկէ քիչ անգամ կը մտածուի որ Արիստոտելի մօտ արդէն թեքնիքը բնածինին կը սատարէ, անոր պակասները կը լրացնէ… Փիլիսոփայական հարց է ասիկա։ Որոշ քննադատներ, գոնէ 19րդ դարուն կը համարձակին նոյնիսկ մեկնիլ գրուածքէն ու ասոր վերագրուած ոճէն հասնելու համար գրողի եւ արուեստագէտի նկարագրին, կարծես թէ գրութիւնը թափանցիկ արտայայտութիւնն ըլլար ծածուկ նկարագրին (caractère)։ Եթէ գրութիւնը խրթին է, այլազան հռետորական բանադարձումներով ու չափազանց պատկերներով ծանրաբեռն, կոնկորական, ինչպէս կը գրէ Չրաքեան, եթէ իմաստները մեկին չեն ու պարզօրէն փոխանցուող, հեղինակը ծեքծեքուն, խարդաւանանքը սիրող, մազոխիստ, եւայլն մէկն է։ Նոյն Չրաքեանի քննադատները այս ամենը ի գործ կը դնեն, քիչ թէ շատ դատապարտելու համար «Ներաշխարհ»ի alambiqué, զտուած, բարդախառն լեզուն (ալքոլի պէս անցած բազմաթիւ խողովակներէ ու թորուած)։
Հասկնալի է թէ ինչո՛ւ բնական ոճը կը յուշէ պարզ, անսեթեւեթ, խելամիտ բայց անկեղծ մարդ մը, հոգի մը եւ կրնայ բնորոշուիլ իբրեւ «հոգեկան ծորում», բնախօսական հեղում, նման մարմնի միւս հեղումներուն. ինչո՛ւ ոչ։ Նման բաներու կրնաս հանդիպիլ մեր քննադատներուն մօտ, տեսակ մը «բացայայտ» բաներու ուժով։ Ամեն պարագայի՝ ոճը տարբերակիչ է, խտրողական, զանազանող մարդ մը մէկ ուրիշէն, արուեստագէտ մը մէկ ուրիշէն։ Այս իմաստով կնիքի հանգամանք ունի. հետքերու խուրձ ուղղակի շփումի արդիւնք, ձեռքէն, բուռէն ելլող։ Հարցը այն է, որ ոճի այս ըմբռնումը-ըմբռնումները նկատի չեն առներ գրական սեռերը կամ գրուածքի տեսակները։ Երբ քերթուած կը գրես, կը գործածես լեզու մը որ այն չէ որ ի գործ կը դնես յօդուածի մէջ կամ ակնարկի, պատմուածքի։ Մէկուն ու միւսին տարբերութիւնները կ՚ենթադրե՞ն անպայման տարբեր մարդիկ ու նկարագիրներ, թէ պարզապէս տարբեր Ես-եր։ Ես պիտի ըսէի տարբեր ձայներ։ Ամեն մէկ գրուածք նոյն ձայնով չի գրուիր, անհրաժեշտ կը դարձնէ լեզուի տարբեր ստանձնում, երբեմն ակամայ, երբեմն մտածուած, միշտ առնչուող «առարկային, «նիւթին», «թեմային։ Ըստ իս ոճի աւանդական մօտեցումները կը տառապին այս մէկութեան ներյա՛յտ ընդունումէն, որուն հիմունքին կայ նաեւ, պէտք չէ մոռնալ, հեղինակի անունը (ծածկանուն թէ անցագրային անուն)։ Շահեկան չէ՞ օրինակ փորթուկալցի Ֆ. Փեշոայի պարագան, որ քանի մը տարանունով բանաստեղծներ յօրինած է, յօրինած նաեւ անոնց գործերը։ Ասոնցմէ մէկն է միայն Փեշոան ինք… որ ըստ երեւոյթին թէ մասն է թէ ալ բոլորը։ Որքան ալ հոգեբանութիւն եւ հոգեվերլուծութիւն թելադրեն որ նման պարագայի Ես միաւորի խորտակում կայ, —ինչ որ պէտք էր հոգեխոցեալի մը վերածէր բանաստեղծը, որ բնաւ այդ չէր— մենք, ընթերցողներս, կը գտնուինք իրարմէ տարբեր ոճերու, մտահոգութիւններու, գրական կլիմաներու առջեւ։ Ուրեմն՝ բանաստեղծը ո՛չ թէ զանազան ծածկանուններ կամ կեղծանուններ է գործածած, այլ յօրինած զանազանեալ տարանուններով գրողներ, որոնց նկարագիրները ստեղծողի՞ն նկարագիրն են թէ իրենք իրենցը…։ Հեղինակը երբ ամեն մէկ քերթողի անուն մը կու տայ, ատով իսկ ոճ մը կը վերագրէ։ Յամենայն դէպս՝ ոճը, ոճերը հոս, բնածինի հետ կապ չունին, բնախօսական մոլեկիւլէ զուրկ են, ըսենք ADN չեն, լիովին յօրինուած են, այսինքն՝ արուեստաւորուած են։ Երբ հեղինակը ամեն մէկ քերթողի անուն մը կու տայ, ատով իսկ ոճ մը կը վերագրէ յօրինուած քերթողին։
Որքան ալ խնդրայարոյց է ոճ ըսուածը ու ամեն զառածումի առիթ տուող եւ անոր անմիջական առնչումը գրուածք մը կամ արուեստի գործ մը յօրինող մարդու ինքնութեան հետ, նոյնքան ալ յստակ է ոճին ու ոճերուն առնչումը լեզուի փորձառութեան։ Ոճը արդիւնք է այդ փորձի ու փորձարկումի եւ զայն չունինք ի ծնէ, մեր առաջին գրութիւններուն մէջ։ Ատիկա չի նշանակեր որ փնտռուած է, ուզուած է անպայման ու կը դառնայ ինքնաբաւ ու փակ ամրոց։ Ի հարկէ կը դառնայ ճանաչելի, երբ կը կրկնուի, հաստատուն գիծեր կ՚առնէ։ Եւ այս է գրագէտի մը կամ արուեստագէտի ամենէն խորունկ տրաման։ Որոշ գիծերու, կաղապարներու քարացում։ Անգամ մը տեղ հասած, «իր» ոճը յօրինած, արուեստագէտը կը սկսի զայն ի գործ դնել մեքենական կերպով, առանց խնդրականացումի, առանց հեռաւորութիւն առնելու, մանաւանդ երբ շուկայական պահանջարկի կ՚ենթարկուի։ Կը պատահի նոյնիսկ որ ինք լուրջի կ՚առնէ ասիկա, երբ կ՚ըսէ. ասիկա իմ ոճս է, ո՛չ, ուրիշ չեմ ուզեր։ Ոճը օթոմաթիզմի մէկ հետեւանքն է, այսինքն կարծրացած սովորութիւններու մեքենական կիրարկում, որոնք չենք մտածեր այլեւս եւ որոնք մեզ թոյլ կու տան ըսելու որ... գրական փորձ ունի սա կամ նա գրողը, արուեստագէտը։ Այլ հարց՝ որ գրողի մը համար երբեմն շատ դժուար է, եթէ ոչ անկարելի՝ դուրս գալ իր արդէն գրաւած կալուածէն, գրելակերպէն (manière), ըսենք իր ձայն թելադրանքէն թուղթին վրայ։
Օրինակ, Տէրեանի բոլոր փորձերը խորհրդապաշտ քերթողութիւնը լքելու, անցնելու «բանուորական»ին համոզիչ չեն։ Խորհրդապաշտ ոճր՝ տողը կառուցելէն մինչեւ լսելու գործողութիւնը, ակներեւ է հոն եւ նոյնիսկ «հայրենական» ոտանաւորներուն մէջ («Երկիր Նայիրի»)։ Յաճախ նոյն մոթիֆներուն կրկնութիւնը, նոյն տարազներուն վերադարձը կամայ թէ ակամայ —օթոմաթիզմի սարսափելի ուժը— հատորէ հատոր կամ սերունդէ սերունդ կը մղեն ընթերցող միտքը կարդացածին միանուագ ոճ մը վերագրելու։ Տէրեանի ոճը այնպիսի ուժով կը բանեցնէ իր կախարդանքը... մինչեւ այսօր, որ կը փոխանցուի էպիկոններուն, յետնորդներուն, կրկնողներուն, ասոնք ալ ատիկա պիտի կիրարկեն… իբր թէ գործ ունենային բանաստեղծութեան իսկ «էութեան» եւ ոչ արդէն լայնօրէն մաշած տարազներու։ Հոս այլեւս աւանդուածը բոլորովին կը մոռնայ իր ստեղծումը, ասոր անհատական, անձնական բնոյթը, դառնալու համար հասարակ տեղիք։ Էպիկոնալ արտադրութիւնը այնքան շատ է մեր մէջ որ… այդ մասին գրելը պատմել է Թէքէեանի, Չարենցի, նոյնիսկ Իսահակեանի երկերուն ընկալման պատմութիւնը։ Գրագէտի մը առաջին գործը խուսափիլ չէ՞ ասկէ։ Հասարակէն, հասարակացէն, պիտակ դարձածէն, շապլոնէն, ինչպէս կ՚ըսէին ատենին։ Իսկ ինչպէ՞ս կրնայ խուսափիլ եթէ… գիտակից չէ ըրածին ու խնդրին։ Ճիշդ է անշուշտ որ էպիկոնները… պէտք չունին գիտակցութեան ու «գրական հանրապետութեան ճնշումներու ծանօթութեան», արդէն մաշած ոճերով պաստառին վրայ կը մատնատպեն իրենց ներշնչումները։
Խնդրայարոյցին մաս կը կազմէ ոճէն հրաժարումն ալ։ Գրողը ոճ չ՚ուզեր ունենալ (ունենա՜լ, ոչ թէ ըլլալ)։ Այսինքն՝ ընկալեալ գրելակերպ մը, այն որ ծանօթ է ու կը դեգերի փողոցներէն մինչեւ մատենադարանները։ Ատոր դէմ կրնայ պայքարիլ՝ ի միջի այլոց։ Սակայն ոճ չունենալը տեսակ մը ֆիքսիոն է եւ արդէն ինքնին իբրեւ կեցուածք աւանդականին կը պատկանի։ Ոճէն զերծիլ, ըլլալ միայն ինքզինք։ Ազատ՝ ամեն կարծրատիպէ։ Հիանալի հեռանկար։