1820 թվականի ապրիլի 4-ին է ծնվել Ամենայն հայոց 125-րդ կաթողիկոս (1893 թ․), հասարակական-քաղաքական գործիչ, գրող Մկրտիչ Ա Վանեցին՝ Խրիմյան Հայրիկը։ Նշանակալի են Խրիմյան Հայրիկի եկեղեցական, կրթական, գրական, հասարակական գործունեությունը, արևմտահայ ազգային-ազատագրական շարժման կազմակերպմանն ու ոգեշնչման ուղղված ծրագրերը։ Նա է 1855-ին հիմնադրել Արծվի Վասպուրականի ու 1862-ին Արծվիկ Տարոնո հանդեսները, Վարագավանքի Ժառանգավորաց վարժարանը, վարժարան Տարոնում։ Խրիմյան Հայրիկը հատկապես մեծ գործունեություն է ծավալել Օսմանյան Թուրքիայի գավառներում հայ գյուղացիների կյանքի ծանր պայմանները բարելավելու, թուրք պաշտոնյաների հարստահարությունները կանխելու, ժողովրդի կրթության, լուսավորության գործը զարգացնելու ուղղությամբ։ Հայտնի ու սիրված են Խրիմյան Հայրիկի հայրենաշունչ ստեղծագործությունները՝ Հրաւիրակ Արարատեան (1850), Մարգարիտ արքայութեանց երկնից (1866), Դրախտի ընտանիք (1876), Պապիկ և թոռնիկ (1894) և այլն։ Այս երկերով սերունդներ են ոգեշնչվել, դաստիարակվել հայրենասիրական ոգով, բարեպաշտությամբ, ճանաչել իրենց հայրենիքն ու ազգային արժեքները։ Ներկայացնում ենք Խրիմյան հայրիկի Պապիկ և թոռնիկ ստեղագործության եզրափակիչ գլխից մի հատված, որտեղ հերոսն իր կտակն է թողնում թոռնիկին, խորհուրդներ է տալիս նրան, թե ինչպես ապրի, ինչ արժեհամակարգ ունենա, ինչպես հարաբերվի մարդկանց ու աշխարհի հետ։ Ըստ հեղինակի երջանկության գաղտնիքը ընտանեասիրության, բարեպաշտության, ուղիղ ու ազնիվ ընթացքի ու աշխատանքի մեջ է։
ՊԱՊԻԿ ԵՎ ԹՈՌՆԻԿ
ԻԴ. ՊԱՊԿԷ ԿՏԱԿ ԵՒ ՄԱՀ
(հատված)
Առաջին ընտանեկան կտակս այս է, Թոռնիկ։ Այրի քո ծնող մայրիկդ, որ այսօր մեր տան տանտիկին ու տնտեսն է, պէտք է ամենայն ակնածութեամբ պատուես իբրեւ ծնող մայր, ինչպէս
սուրբ Գիրք էր պատուիրէ. «Պատուեա՛ զհայր քո եւ զմայր, զի բարի լինիցի քեզ». հայրդ մեռած է, միայն մայրիկ մի ունիս` որուն դու մէկ հատիկ մխիթարութեան զաւակն ես. կը տեսնաս թէ ինչպէս կը գուրգուրայ ձեր վերայ։ Իւր ծերութեան ժամանակ ամէն խնամք պէտք է տանես նորա վերայ, զգուշացիր որ երբէք չը տրտմեցնես զինքն որ եւ իցէ կերպով, այլ աշխատաւոր տանտկին ու տնտեսն է. մեր տան ներքին բոլոր կառավարութիւն նորա ձեռքն է, նա միայն պիտի հրամայէ։
Իսկ դու Շուշան, հարսնութեանդ մեծ պարտիք հնազանդութիւն է, ամենայն սիրով հլու, հնազանդ, կամակատար հարս պէտք է լինիս սկեսրոջդ առաջ։ Նա շատ բարի կին էի.
իբրեւ մայր մի գորովանօք կը սիրէ զմեզ։ Գուցէ լսած էք թէ` կան այնպիսի կեսուրներ, որ կանարգեն եւ կը տանջեն իրենց հարսներն, ով գիտէ, թերեւս իւր հարսներն էլ շատ պակասութիւններ ունին։ Բայց դու որ քանի տարուան հարս ես, մի օր լսեցիր ու տեսա՞ր, որ կեսուրդ մի դառն խօսք խօսեց, կամ անարգ կերպով վարուեցաւ քո հետ։ Յիշէ Շուշան, որ դու էլ մի օր կեսուր կը լինիս, ինչ որ անես, այն կը գտնես։ Պապկի այս խրատներ մի մոռնար։
Կաւանդեմ քեզ, մեր նահապետական տան պատկառանքն ու պարկեշտութիւն. պէտք է անեղծ պահես այդ տոհմական առաքինութիւն։ Կարդա միշտ Սուրբ Գրքի մէջ նահապետներու պատմութիւն, ուր նկարագրուած է նոցա կեանքի պատմութիւն եւ անմեղութիւն։
Տէր Աստուած սուրբ պսակով քեզ Շուշան ծաղիկ մի տըւաւ։ Շուշանին համար էլ մի Թոռնիկ, չը կայ քեզ համար մի ուրիշ Թոռնիկ մինչեւ օրն մահուան։ Կօրհնեմ զձեզ, որ շատ ապրիք եւ սիրով ապրիք. ձեր սուրբ ամուսնութեան ծառն միշտ նորանոր զաւակներով պտղաբեր լինի, Յակոբ նահապետի տան պէս բազմազան որդիքներդ։
Բայց գիտցիր Թոռնիկ, որ բազմածին զաւակներն այնչափ պարծանք չեն իրենց ծնողաց, եթէ անկիրթ մնան, անառակ լինին։ Գիտե՛ս այդպիսի զաւակներ որչա՞փ նախատինք կը լինին իրենց ծնողաց։ Աշխատիր մանուկ հասակի մէջ լաւ կրթութիւնտալ զաւակներուդ, երբ նոքա դեռ դալար ճղիկ են, եւ մոմի պէս կակուղ. եթէ թողուս որ հաստանան ու պնտանան,
այլ եւս կը դժուարի կրթութիւն. վասն զի ամէն բան իրեն համար ժամանակ ունի. նայէ, որ չը թողուս անցնի ժամանակի պատեհութիւն։
Կեանքդ ու վարքդ ուղիղ պահէ, Թոռնիկ, շիտակ քալէ, որ որդիքներդ էլ քեզ հետեւին, չլինի որ խեչափառին պէս միակողմանի քալելով, խրատ տաս ձագերուդ թէ` ուղիղ քալեցէք։ Գիտցիր, որ նոքա պատասխան պիտի տան քեզ, «հայրի՛կ, մեք կը տեսնամք թէ ինչպէս կը քալես»։
Ուխտիւ կը պատուիրեմ քեզ, Թոռնիկ, կեանքիդ բոլոր գործերու մէջ ուղղութիւն պահէ. պէտք է գիտնաս, որ ուղղութիւն կը յաւելու քեզ ժողովուրդին վարկ եւ վստահութիւն, որով բարի
համբաւ եւ պատիւ կստանաս ժողովուրդին առաջ։
Ամենամեծ բարոյական հարստութիւն է քեզ համար, Թոռնիկ, եթէ կարենաս ժողովուրդին սէրն ու համակրութիւն գրաւել դէպ ի քեզ. աշխարհի բովանդակ ոսկին` դորա հետ չի հաւասարիր։ Դու առանձին մի գիւղի մէջ կապրիս, մի՛ ասեր թէ առաքինութեանս շրջանակ շատ նեղ է։ Բաւ եւ շատ է քեզ Թոռնիկ, եթէ նախ մի գիւղի ժողովուրդին սիրելի ու յարգելի լինիս. բարի համբաւ թեւ ունի` գիւղէ գիւղ կը թռչի, կը հասնի մինչեւ ի Վան եւ կը տարածի բոլոր Վասպուրական աշխարհին մէջ։ Յիշէ հովիւ Յակօյին եւ մեր գիւղի մեծ տանուտէրներուն համբաւ, թէ ինչպէս բոլոր գիւղերու մէջ հռչակուած էր։
Հարցու՛ր այժմ, Թոռնիկ, թէ ի՞նչ են բարոյական միջոցներ եւ բարի գործեր, որով մարդոյն արժանիք եւ անուն կը բարձրանայ ժողովուրդին առաջ։
Այդ միջոցներն են` սիրել, բարերարել, գթասիրտ լինել, քաղցեալին ոչ միայն հաց տալ, այլեւ թանապուրին մէջ ձեռքով հաց բրդել, անկեալ ու դժբախտ ընտանիքներուն ձեռքէն բռնել, զրկեալ անձինքներն պաշտպանել եւ այլն։ Աւետարան կարդալով, Թոռնիկ, կը յիշէք, որ Յիսուս դատաստանին օր թողլով բարեգործ մարդոց ուրիշ այլ եւ այլ բազմադիմի առաքինութիւնները, աւելի կը յիշէ ողորմած մարդոց գթասիրութիւն, որ փողոցին մէջ մնացած` անտուն, անճարակ օտարներ ժողվեր են, որ աղքատ, անօգնական հիւանդներուն տես գնացեր են, որ բանտարկեալներուն
այցելութիւն արած են, որ քաղցեալին հաց, եւ ծարաւին ջուր տուեր են։ Ողորմած արդոց գթասիրութեան այս բարիքներ ո՛վ է ընդուներ ողորմածներէն. յայտնի է թէ ժողովուրդին նեղեալ,
չարչարեալ դասն ընդունած է, որ չէ կարող փոխարէն վճարել իւր բարերարներին։ Սորա համար աղքատին պարտք Քրիստոս կը վճարէ. եւ ի՞նչ կը վճարն, գիտե՞ս, երկնից արքայութիւն` կտոր մի հացի եւ բաժակ մի ջրի տեղ։
Բայց պէտք է գիտնաս, Թոռնիկ, որ ժողովուրդ ձրի մարդ չի սիրեր, եւ բան չառած` շնորհակալութիւն չի տար։ Միթէ դռան աղքատն առանց հացն առնելու, օրհնութիւն կուտա՞յ, կամ
բարերարեալ մի` առանց բարիքն ընդունելու, բերան կը բանա՞յ շնորհակալութիւն տալ։ Աշխարհիս վերայ ամէն բան փոխարինութիւն է։
Կան, այո՛, բերաններ, որ միշտ անշնորհակալու են, եւ շատ անգամ եւս բարերութեան դէմ ապերախտ կը գտնուին. թերեւս չար եւ անզգամ լինելով` չարիք էլ կը փոխարինեն,
եւ կը կապեն բարերարին ձեռք, որ ստրջանայ եւ չը բարերարէ։
Սակայն դու այս հաշիւներ թող, Թոռնիկ, Աւետարանին մտիկ արա՛, որ կը պատուիրէ ատելիներուն բարի առնել, որք թէպէտ անարժան լինին, բայց դու չե՞ս տեսեր, որ մեր երկնից Հայը, իւր անձրեւ հաւասար կուտայ մեր դաշտերուն, չի խաբեր չարն ու բարին, նմանապէս իւր լուսատու արեւ հաւասար կը ծագէ բոլոր աշխարհիս վերայ։ Բարերարութեան արդիւնք եւ ազդեցութիւն շատ զօրաւոր մի գեղ է, չարերու ոգին կամոքէ, եւ սրտի դառնութիւն կը փոխէ, երբ կը տեսնայ, որ իւր չարութեան դէմ բարիք կընդունի, եւ այդ բարիք կրակի պէս կը վառէ նորա ներքին խիղճն։ Սորա համար Պօղոս կասէ, թէ «Այս անելով կրակի կայծեր կը թափես նորա գլխուն վերայ». լաւագոյն միջոցն է այս, միշտ բարութեամբ չարին յաղթելը. բարութիւն ջուր է, որ կը շիջուցանէ բորբոքուած կրակ։
Բարերարութիւն ընկերսիրութեան եւ քրիստոնէական մարդասիրութեան մի կամաւոր պարտք է, որ մարդ իւր նիւթական կարողութենէն բաժին կը հանէ ժողովուրդի կարօտեալներուն,
բայց սա չէ միայն, որով ժողովուրդ զինքն կը սիրէ եւ բարերար կը ճանչնայ, այլ բուն անձնական արժանիք եւ առաքինին կեանքն եւ բարերար մարդոյն փառք կը յաւելուն
ժողովուրդին առաջ։ Ահաւասիկ, Թոռնիկ, կը դնեմ ձեր առաջ, թէ ի՛նչ են այդ հոգեկան առաքինութիւնք։
Հայրենի եկեղեցւոյ հաւատք, երկիւղած եւ անկեղծ աստուածապաշտութիւն, հեղ եւ բարեհամբոյր բնաւորութիւն. սէր, որ իւր ընկեր անձին պէս հաւասար կը սիրէ, արդարութիւն, որ իւր եւ ընկերին բաժին հաւասար կը բաշխէ, բարի խղճմտանք, որ երբէք ընկերին վնաս կամ զրկանք չաներ. աւելի կը սիրէ զրկանք կրել, քան զրկել. ժողովրդասիրութեան ոգին, որ միշտ ժողովրդին բարին ու շահ կը մտածէ, զուարթամիտ առատաձեռնութիւն, որ շատ սիրելի է ժողովուրդին, մեծագործ ձեռնարկութիւնք, որ հասարակաց համար կը լինի, այսինքն եկեղեցի, դպրոց, հիւանդանոց, աղքատանոց, որբանոց, զանազան նուիրատուութիւնք, կտակ եւ այլն` ինչ որ ժողովուրդի կեանքին եւ յառաջդիմութեան համար պէտք են։
Հապա այն անձնուէր մշակներն, թէ եկեղեցական լինին թէ աշխարհական դասէն, երբ անձնատուր են ժողովուրդին համար, ոչինչ չը խնայել, ամեն բան զոհել եւ նոյն իսկ անձն ի ստիպել հարկին. էն ժամանակ ժողովուրդ չի բաւականանար միայն սիրել, այլ եւ պաշտել կուզէ իւր անձնուէր մշակներն։ Եթէ մեռնին եւս, չեն մոռցուիր, ժողովուրդ նոցա անունն
տօնելով կը փառաւորէ եւ յիշատակին համար յաւէրժական արձան կը կանգնէ։
Ահա Թոռնիկ, այս է ժողովրդասիրութեան արդիւնք. աշխատիր այդ արդիւնք եւ փառք ձեռք բերել, որ մեռնելէն յետոյ անմահ մնաս, ժողովուրդն զքեզ յիշէ եւ քո յիշատակն օրհնէ։
Մեջբերման աղբյուրը՝ www.digilib.aua.am