1961 թվականի ապրիլի սկզբին «Սովետական գրականություն» ամսագրում լույս է տեսնում Հրանտ Մաթևոսյանի առաջին ստեղծագործություններից մեկը՝ «Ահնիձոր» ակնարկը, որը միանգամից մեծ ճանաչում է բերում հեղինակին։ Ակնարկը քննադատում էր իշխանությունների՝ գյուղերում իրականցվող քաղաքականությունը, ինչը հանգեցնում է հայ գյուղը կործանող ծանր հետևանքների: Այս ակնարկը այդ ժամանակների համար բացառիկ ընդվզում կարելի է համարել և նշանակալի էր հեղինակի հետագա ամբողջ ստեղծագործության համար: Բնականաբար, հաջորդում է պատիժը: Հրանտ Մաթևոսյանն այն ժամանակ սովորում էր Երևանի մանկավարժական ինստիտուտում և որպես սրբագրիչ աշխատում մամուլում: Երիտասարդ ըմբոստ հեղինակին հեռացնում են ինստիտուտից և աշխատանքից: Թերթերին հանձնարարվում է նրա հեղինակած ոչ մի գործ չտպագրել: «Սովետական գրականություն» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Վ․ Մնացականյանը ազատվում աշխատանքից «քաղաքականապես սխալ» ակնարկը տպագրելու համար:
«Գրական թերթի» խմբագիր Մ․ Սարգսյանին հայտարարվում է նկատողություն «արատավոր» ակնարկի մասին փառաբանող գրախոսություն տպագրելու համար: Ակնարկի գրախոսներ Ս. Աղաբաբյանը և Լ. Հախվերդյանը ենթարկվում են կուսակցական պատասխանատվության:
Ակնարկի շուրջ ստեղծված այս իրավիճակի մասին հետագայում Հրանտ Մաթևոսյանը հիշում է.
- Բայց ինչպե՞ս եղավ, որ գրաքննության ամենատես աչքից վրիպեց «Ահնիձորը» և տպագրվեց առանց կրճատումների ու շտկումների:
- Չէ, շտկումներ եղան: «Երեխաները» վերնագրով մի գլուխ կար, մի 10-12 էջ, հանեցին: Ինչքան փորձեցի հրապարակել՝ չթողեցին: Էդպես, առանց շտկումների չի: Բայց ասեմ, ակնարկ չէին կարդում: Տարօրինակ մի բան կար: Գործի միտումներն առհասարակ ուռճացնում, բացարձակում էին վերևները, իշխանությունները, որոնք ամեն մի անմեղ խոսք ակնարկ էին համարում իրենց դեմ: Իրենք բարձրացրին էդ աղմուկը, չնայած որ էդ ժամանակ Ռուսաստանի մամուլը գրեթե հեղեղված էր նման տիպի գործերով: Պրոբլեմը նկատված էր, Մոսկվան խրախուսում էր, իսկ մեր տգետները գոնե մոսկովյան մակարդակը չէին ապահովում: Եվ պատահականություն չէր, որ հետո էլ գավառում ինձ, Ռազմիկ Դավոյանին կամ մյուսին էստեղ մերժողներից Մոսկվան պիտի պաշտպաներ: Տարօրինակ է, չէ՞: Էստեղ Մարտիրոս Սարյանին պիտի ժխտեին, Մոսկվան պիտի գար, որ ահա էս հայ գեղագիտական մտքին, հայ պետական այրերին ասեր, թե ձեզանում գիգանտ է ապրում․․․
... Բայց իմ սերունդն ինձ պաշտպանում էր: Տղաներ, աղջիկներ էին մոտենում, որպես հերոսի էին մոտենում: Ես էլ ինձ արժանավայել պահեցի նրանց սիրո առաջ Չէր կարելի ետ քաշվել, պետք է շարունակեի, մանավանդ որ իմ, էսպես կոչված, մեծ գյուտը արել էի:
«Ահնիձորում» մի փոքրիկ գլուխ կա՝ «Արջը»: Էդտեղ ես առաջին անգամ հասկացա, որ՝ մենք ենք, մեր արջը, երրորդը այստեղ գործ չունի: Էստեղից առաջացավ «Մենք ենք, մեր սարերը», որ գրեթե միաժամանակ գրեցի, 1960-61 թվերին, երբ 25 տարեկան էի: Դուք այստեղ գործ չունեք, ձեր քիթը մի խոթեք մեր գործի մեջ, երբ դուք մարդու և նրա աշխատանքի մեջ եք խցկվում՝ մարդը աշխատանքից, աշխատանքն էլ մարդուց պիտի խռովեն, դառնանան: Ես իմ վաստակն այդտեղ ունեմ. իմ ավագ գործընկերների, իմ ժամանակակիցների հետ կարողացա ինքնիշխանության կրակը քիչումիչ արծարծել»։
Էս ժողովրդի, էս կյանքի մարգարեն էի լինելու․․․ հիմա դառնալու եմ սև տարեգիր։ Կյանքը ինձնից առաջ ընկավ․․․
Հարցազրույցը՝ Ֆրունզիկ Կիրակոսյանի
«Բանբեր», 05.04.1994 թ.
Ահնիձոր
(հատված)
Արջը
Իրիկունը արջը ձորից դուրս եկավ, իրեն տվեց ուրթի մեջտեղը։ Շուն, կով, կաթ, կթվոր իրար խառնեց ու՝ էլի ձորը՝ հետը տանելով դասատու Գևորգ Աբովյանի տատի, ամոթ է ասելը, էնիքը, էն, էլի, որ տատերը հագնում են փեշի տակից։ Այդտեղ, վրանի մոտ, հրացանը ձեռքին կանգնած էր դասատուն։ Իրար տեսան, արջն ու ինքը կանգնեցին իրար երեսի նայեցին, հետո արջն աչքով արեց, վարտիքը վերցրեց ու՝ ձորը։ Դասատուն հրացանը ձեռքին ընկել էր ու ծիծաղից գալարվում էր...
— Գնա՛, գնա՛... ինչ ես բերանդ բաց արել... գնա՛... ետևից իջիր...
— Կոտո... հա, հա... կոտորակ է... արջի փամփուշտ չունեմ։
Ձեռքը տվեցին կարաբին ու ձի։ — Գնա՛...
— Նանի, էն որ լվացել էիր, ո՞ւր է... Որ լվացել էիր, էդտեղ փռած էր...— ծիծաղից խեղդվելով ասում էր նա, բայց կթվորուհիները բան չէին հասկանում։
— Իջի՛ր, կհասցնես, գնա՛...
— Ձին քշեց, որ գնա,— ձի՞ն էր խամ, թամբած չէր՝ դրանի՞ց էր,— ընկավ...
— Վայ, օյինբազ, օյինբազ... ցիրկ է, ցիրկ...
Վարտիքի մասին այստեղ սուտ էր, արջը վարտիք չէր տարել։
Մնացածը ճիշտ է։
Արջը գիշերը խոզանոցները մտավ, մյուս օրը մոռուտից հալածեց աղջիկներին, հետո վերաձևեց հովվի յափնջին ու ջանը։ Խոզերի ականջներից էր կսմթել, աղջիկներից մեկի դույլն էր իրեն պահել, շան ականջն ու պոչը պոկել։ Կարգին ծիծաղ։
Հետո չափի զգացումը կո րցրեց. մի տասը խոզ սպանեց։ Գյուղում վճռվեց, որ պիտի սպանվի։
Ուրեմն Գևորգը՝ դասատուն, եկավ հին որսորդ Գիրիշի մոտ, որ գնան սպանեն։
— Ասում ես վնաս է տվել, Հա...— քմծիծաղը բեղի տակ պահած՝ հարցրեց Գիրիշ քեռին։
— Ասում են տվել է։
— Եղա՜վ։ Կսպանենք։ Վնաս է տվել, շատ է տվել կսպանենք։ Ասում ես սպանենք, հա։
— Ասում են քեռի Գիրիշի հետ սպանեցեք։
— Եղա՜վ։ Ասել են սպանեցեք, կսպանենք։— Խոսեցնում էր ու պղնձալարով հրացանի փողն ամրացնում խզակոթին։ — Ասում ես դու ուրթումն էիր, որ ինքն եկավ, ինչո՞ւ չկրակեցիր։
— Կոտորակ էր, արջի գնդակ չունեի։
— Կոտորակ էր, արջի գնդակ չունեիր, հասկանալի է։ Բա որ ձի նստեցիր, կարաբինը ձեռքիդ էր, ինչո՞ւ չգնացիր։
— Ձիուց ընկա։
— Ձիուց ընկար...— Խոսում էր ու թաքուն ծիծաղում։ — Հավատում եմ, կոտորակ էր, կարաբինն ուշ բերին, ձին խամ էր, ձիուց ընկար՝ չսպանեցիր։ Հավատում եմ, հավատում։ — Խոսում էր, հետն էլ կամաց փաթաթում պղնձալարը։
Փաթաթեց, փաթաթե՜ց, մինչև լարը վերջացավ։
— Գնացինք։
— Բա քեզ հրացա՞ն... քո էդ հրացանով...
Գիրիշ քեռին, ուրեմն, որսորդ է, որս է անում։ Ամբողջ օրը հանդերում է լինում, պիտի որ շատ բան սպանելիս լինի և պիտի որ արգելված որս անելիս լինի, և գյուղխորհրդի նախագահ Նիկոլը իրիկունները գալիս է նրա տուն, վայրի աղավնու միս ուտում, նստում ու մնում։ «Թվանքը բեր տուր իրեն», ասում է Գիրիշ քեռին կնոջը։ Գյուղխորհրդի Նիկոլը, արգելված որսի համար, հրացանն առնում տանում է, մյուս իրիկուն նորից գալիս։ Նորից աղավնի է ուտում, նորից հրացան տանում։ Հա՛, այդպես։ Գրասենյակում մի տասը հրացան է հավաքվում։ Դրանք բոլորը մի իսկական հրացան են։ Մի իսկական հրացանը ցրված է այդ տասի մեջ ու դեռ մի տասի մեջ էլ կցրվի. մեկի փողն է իսկական, երկրորդի խզակոթը, տասներորդի փակաղակը, և քսաներորդի նշահատիկը իսկական կլինի,— մնացածը Գիրիշ քեռին ուրագով֊բանով տաշումսարքում է։ Որսորդի էն կիրքը որ նա՛ ունի, թեկուզ էդ մի մասն էլ չլինի էլի՛ կսարքի,— մաս-մաս կսարքի ու լարով կկապի, էնքան որ՝ տանը միշտ աղավնու միս լինի։ Կամ արջի։ Կամ կխտարի։
Իսկ եթե ճիշտը կուզեք իմանալ, Նիկոլը ոչ մի անգամ էլ նրա տանը աղավնու միս չի կերել։ Այդ հավի է եղել։ Կամ խոզի։ Կամ մոզու։ Եթե կուզեք իմանալ, նա ոչ մի որս էլ չի անում։ Հանդերը մարդուն ուղղակի քաշում են, և ինքը, իր և ուրիշների համար, իմաստ է դնում դրա մեջ՝ ուսովը հրացանի պես մի բան գցելով. «Որսորդ եմ, հանդերում որսի եմ։ Էս էլ հրացանս»։
— Դրանով արջ սպանե՞լ կլինի,— ասում է Գևորգը՝ դասատուն,— էդ չոմբախով։
— Քոնը կարաբին է, սպանում է, լավ հրացան է։
Որջի տեղը գիտեին, գնացին կանգնեցին գլխին։
— Սարսաղը մեջն է,— ասաց Գևորգը։ Կարծես երեկ հարբած ու գժություններ արած ընկերոջ մասին էր խոսում։
— Մեջն է՝ կսպանենք։ Թող վնաս չտար, չսպանեինք։ — Ու ծերունին տնավարի, կարծես եղբոր մոտ էր մտնում, ներս նայեց։— Հը՜-ըհը՜ ... Կարելի՞ է,— ու մտավ ներս։
Արթնացավ, իրար երեսի նայեցին, ու արջը սուսուփուս դուրս եկավ։ Ծերունին ճամփա տվեց, կողքից անցնելիս ականջին ասաց. «Գիտես, չէ՞, որ մեղավոր ես»։
Գևորգը կրակեց բավական ուշ։
Բնի մոտ նստած ծիծաղեցին արջի ետևից, ծխախոտ փաթաթեցին և հնարեցին հաշվետվությունը։ «Կրակեցինք, չկպավ, դուք հո կրակոցր լսեցիք»։
Հետո վնասներ արջը էլի էր տալիս, և Գիրիշ քեռին ու Գևորգը գնում կրակում էին։ Մինչև որ «Լուսարձակ» թերթի թղթակիցը իմացավ, որ արջի որսն արգելվել է և կրակում են, գրեց թերթին։ Շրջկենտրոնից ի գիտություն հայտնեցին արգելքի մասին և ի միջի այլոց՝ տուգանքի չափը։
Ծիծաղը վերջացավ։
— Արջը, ախար, էդ ո՞ր օրվա անվնաս անասունն է։ Մենք կսպանենք, դուք տուգանեցեք, հլա տեսնենք էդ ո՜նց եք տուգանելու։
Շրջկենտրոնից ի գիտություն հայտնեցին, որ զգուշացումից հետո տուգանքը լինում է կրկնապատիկ։ «Զգուշացնում ենք»։
Վախեցան։
Իսկ արջը վնաս շարունակում էր տալ։ Սովխոզից մի կով սպանեց։ Հեռախոսով հանգիստ կենտրոն զեկուցեցին և առաջարկեցին լսափողը ցած չդնել. նոր զեկույցը շատ չեն ուշացնի։ Եվ մյուս օրը ներկայացրին. «Հեչ, մի երինջ մի պոզը կոտրած, իսկի տոհմային էլ չէր...»։ Շրջկենտրոնից առաջարկեցին սպանել. «Թույլատրվում է այդ արջին, լսո՞ւմ եք՝ ա՛յդ, սպանել»։։
— Արջը բնության զարդն է,— ասացին հեռախոսի Ահնիձորի ծայրից,— մենք բնության զարդ փչացնողը չենք։
Եկան իրենք սպանեցին։
Ծեբունի Գիրիշը հիմա միայն մի հրացան ունի, իսկական։ Հանդերը ձգում, տանում են ծերունուն, և, իր և ուրիշների համար իմաստ դնելով դրա մեջ, ծերունին ուսովը այդ հրացանն է գցում։ Իբր՝ արգելված որս եմ անում։ Արջի, իհարկե, հանդիպում է։ Հաճախ իրար չտեսնելու են դնում, երբեմն կանգնում իրար են նայում։ Ծերունին չի կրակում, որովհետև տուգանք կա, արջը չի հարձակվում, որովհետև հրացանն իսկական է։ Այդքան։ Իսկ աչքով անել՝ էլ չի պատահում, որ իրար աչքով անեն։
Նյութի աղբյուրը՝ Ոչ մի շաբաթ առանց Հրանտ Մաթևոսյանի, Երևան, Զանգակ, 2020
Բնագրի աղբյուրը՝ www.hrantmatevossian.org