Տեխնոլոգիների բուռն զարգացման, Արհեստական բանականության հաղթարշավի, քաղաքական ու հասարակական վայրիվերումների, ի վեջո հումանիզմի ճգնաժամի մեր ժամանակներում, թեև ֆանտաստիկ ու հակաուտոպիական վեպերն արդեն ընթերցողնին զարմացնել չեն կարող, սակայն կարող են մտածել տալ էթիկական ու փիլիսոփայական կարևորագույն հարցերի շուրջ, որոնք ի վերջո հանգում են մարդու գոյության, ընդհանրապես մարդկային քաղաքակրթության գոյության հնարավորությանն ու կերպին: Այս հարցերը ամբողջ խորությամբ ներկայացվում են անգլիացի ֆանտաստ գրող Օլդոս Հաքսլիի «Չքնաղ նոր աշխարհ»(Brave New World) հանրահայտ վեպում: 1932 թ. հրատարակված այս վեպի գործողությունները թեև ծավալվում են հեռավոր ապագայում, սակայն այստեղ իրացվող գաղափարները չափազանց արդիական են մեր օրերում. ավտոմատացված աշխարհ, դասակարգային շերտավորում, ընտրովի ծնունդներ, սեր ու մարդկային հարաբերություններ... Այս գիրքը որոշակիորեն շարունակում է Եվգենի Զամյատինի «Մենք»(1924) վեպի գաղափարները: Իր հերթին այն մեծ ազդեցություն է թողել ավելի ուշ գրված Ջորջ Օրվելի «1984»(1948) վեպի վրա: Ներկայացնում ենք այս անչափ հետաքրքիր վեպի կենտրոնական գլուխներից մեկը:
Գլուխ 17
-Արվեստ, գիտություն. կարծես թե բավականաչափ թանկ գին եք վճարել երջանկության համար,- ասաց Վայրենին, երբ նրանք մնացին մենակ:- Էլի՞ ինչ-որ բան:
-Դե, կրոնը, իհարկե,- պատասխանեց Վերահսկիչը:- Աստված կոչվող մի բան կար այն ժամանակ, մինչև Իննամյա պատերազմը: Օ՜, մոռանում եմ, Դուք, կարծում եմ, Աստծո մասին ամեն ինչ գիտեք:
-Դե՜...- տատանվեց Վայրենին: Նա կցանկանար խոսել միայնության, գիշերվա, լուսնի գունատ լույսի ներքո ձգվող սարահարթի, անդունդի, դեպի ստվերոտ խավարը ցատկելու, մահվան մասին: Նա կցանկանար խոսել, բայց խոսքեր չկային: Նույնիսկ Շեքսպիրի մոտ:
Վերահսկիչը, մինչդեռ, անցավ սենյակի մյուս կողմը, բացեց դարակների մեջտեղում քողարկված մեծ գաղտնապահարանը: Ծանր դուռը կախվեց: Փորփրելով ներսի խավարը՝ նա ասաց.
-Կրոնը մշտապես իմ հետաքրքրության առարկան է եղել:- Նա դուրս հանեց սև, հաստափոր մի գիրք:- Օրինակ՝ սա, հաստատ կարդացած չեք լինի:
Վայրենին վերցրեց այն:
-«Աստվածաշունչ. Հին և Նոր կտակարաններ»,- բարձրաձայն կարդաց նա տիտղոսաթերթը:
-Ոչ էլ սա:- Դա կազմազուրկ մի գրքույկ էր:
«Նմանություն Հիսուս Քրիստոսի»[1]:
-Ոչ էլ սա:- Նա ևս մի գիրք դուրս հանեց:
«Կրոնական փորձի բազմազանությունը». Ուիլյամ Ջեյմս[2]:
-Շատ շատերն ունեմ,- շարունակեց Մուսթաֆա Մոնդը՝ վերադառնալով իր տեղը:- Հին պոռնոգրաֆիկ գրքերի մի ամբողջ հավաքածու: Աստված գաղտնապահարանում, Ֆորդը՝ գրապահարանում:- Նա ծիծաղելով ցույց տվեց իր ընդունելի գրադարանը՝ լի գրքերով, ընթերցամեքենայի կոճերով ու ձայնագրությունների գլանակներով:
-Բայց եթե գիտեք Աստծո մասին, ինչո՞ւ չեք պատմում նրանց,- վրդովված հարցրեց Վայրենին:- Ինչո՞ւ եք նրանցից թաքցնում Աստծո մասին այս գրքերը:
-Այն նույն պատճառով, ինչ «Օթելլո»-ն. դրանք հին են, դրանք հարյուրավոր տարիներ առաջվա Աստծո մասին են: Ոչ թե ներկայիս Աստծո:
-Բայց Աստված չի փոխվում:
-Մարդիկ են փոխվում:
-Դա կապ չունի:
-Այն էլ ինչպես կապ ունի,- ասաց Մուսթաֆա Մոնդը: Նա կրկին կանգնեց և քայլեց դեպի գաղտնապահարանը:- Կարդինալ Նյուման[3] անունով մի մարդ կար,- ասաց նա:- Կարդինալը,- պարզաբանեց Վերահսկիչը,- Արքհամայնաերգչի պես մի բան է:
-«Ես Պանդուլֆն եմ՝ փառավոր Միլանի կարդինալը[4]»: Ես կարդացել եմ նրանց մասին Շեքսպիրի մոտ:
-Անշուշտ, կարդացած կլինեք: Ինչպես ասացի, Կարդինալ Նյուման անունով մի մարդ կար: Ահա այն:- Նա դուրս հանեց գիրքը:- Եվ քանի որ սկսեցի խոսել այդ մասին, ահա ևս մեկը: Սրա հեղինակը Մեն դը Բիրան[5] անունով մի փիլիսոփա է: Գիտե՞ք, թե ով է փիլիսոփան:
-Մարդ, ով երազում ավելի քիչ բան է տեսել, քան կա երկրում ու երկնքում[6],- ասաց Վայրենին առանց հապաղելու:
-Միանգամայն իրավացի եք: Քիչ անց ես Ձեզ համար կկարդամ մի հատված նրա երազներից: Մինչդեռ, հիմա լսեք, թե ինչ է ասում այս ծեր Արքհամայնաերգիչը:- Նա բացեց գրքի մի էջ՝ էջանշված թղթի կտորով, և սկսեց կարդալ. «Մենք ինքներս մեզ չենք պատկանում, ինչպես որ մեզ չի պատկանում այն, ինչ ունենք: Մենք չենք արարել ինքներս մեզ, մենք չենք կարող մեր գերական լինել: Մենք մեր տերը չենք: Աստված է մեր տերը: Մի՞թե երջանկություն չէ խնդրի այս կերպ դիտումը: Մի՞թե որևէ երջանկություն կամ մխիթարություն է տալիս մտածելը, որ մենք ինքներս մեզ ենք պատկանում:
Դա կարող է այդպես թվալ ծաղկուն հասակի երիտասարդներին: Վերջիններս գուցե կարծեն, որ հիանալի է ամեն ինչին, ինչպես թվում է իրենց, ինքնուրույն հասնելը, ոչ մեկից կախում չունենալը, տեսադաշտից դուրս ոչնչի մասին չմտածելը, ապրելն առանց շարունակական թույլտվության, շարունակական աղոթքի, այլոց կամքի հետ շարունակաբար հաշվի նստելու տաղտկության: Բայց ժամանակի ընթացքում նրանք էլ մյուսների պես կհասկանան, որ անկախությունը մարդու համար չէ, որ այն անբնական վիճակ է, ժամանակավոր լուծում և չի կարող մինչև կյանքի վերջը ուղեկցել մեզ...[7]»:
Մուսթաֆա Մոնդը ընդհատեց, սեղանին դրեց գիրքը, ձեռքը վերցրեց մյուսը, թերթեց:
- Այս հատվածը, օրինակ,- ասաց նա և իր թավ ձայնով կրկին սկսեց կարդալ,- «Մարդը ծերանում է, սկսում է զգալ թուլության, անզորության, տկարության այդ հիմնարար զգացողությունը, ինչը տարիքի առաջացման ուղեկիցն է և, զգալով այսպես, համարում է, թե հիվանդացել է՝ փարատելով իր վախերն այն մտքով, թե այդ տհաճ վիճակը հստակ պատճառ ունի, որից, ինչպես վատառողջությունից, նա ապաքինվելու հույս է փայփայում: Սի՛ն հույսեր: Վատառողջությունն այդ ծերությունն է, և սարսափելի հիվանդություն է դա: Ասում են, թե մահվան և հետմահու կյանքի վախն է, որ ստիպում է մարդկանց դառնալ դեպի կրոնը տարիքի առաջացմանը զուգահեռ: Սակայն իմ սեփական փորձն ինձ հանգեցրել է այն համոզմունքին, որ, սին հույսերից միանգամայն զատ, կրոնական զգացողությունները հակված են զարգանալու տարիքի հետ, զարգանալու, քանզի կրքերը հանդարտվում են, երևակայությունն ու զգացմունքներն ավելի քիչ են գրգռվում և ավելի քիչ գրգռելի են դառնում, մեր բանականությունը սկսում է ավելի հանգիստ աշխատել, պատկերները, ցանկությունները և զվարճանքները, որով նախկինում կլանված էր մարդը, ավելի քիչ են մթագնում այն, հենց այդ ժամանակ էլ հայտնվում է Աստված՝ ասես ամպերի միջից, մեր հոգին զգում է, տեսնում է, դառնում է դեպի լույսի աղբյուրը, դառնում է բնականորեն ու անխուսափելի կերպով, և քանզի այժմ զգայական աշխարհին կենդանություն ու հմայք հաղորդող ամեն բան սկսում է արտահոսել մեզնից, այժմ, երբ զգայական գոյությունը այլևս չի ամրապնդվում ներքին կամ արտաքին տպավորություններով, մենք կարիք ենք զգում առավել ամուր, անդավաճան հենքի՝ իրականության, բացարձակ և հավիտենական ճշմարտության:
Այո՛, մենք անխուսափելիորեն դառնում ենք դեպի Աստված, քանզի կրոնականությունն ի բնե այնքան անեղծ, այնքան սքանչելի է վերջինս զգայող հոգու համար, որ այն փոխհատուցում է մեր բոլոր կորուստները[8]»:
- Մուսթաֆա Մոնդը փակեց գիրքը և ընկղմվեց իր բազկաթոռի մեջ:- Երկնքում ու երկրի վրա այն բազմաթիվ բաներից մեկը, որ երազում չէին տեսել այս մտածողները, սա է,- նա ձեռքի շարժումով ցույց տվեց շուրջբոլորը,- մենք և ժամանակակից աշխարհը: «Աստծուց կարելի է անկախ լինել միայն երիտասարդ ու ծաղկուն տարիքում, անկախությունը չի կարող մինչև կյանքի վերջը ուղեկցել մեզ»: Իսկ այժմ մենք երիտասարդ ու ծաղկուն ենք մինչև կյանքի վերջը: Ի՞նչ է հետևում սրանից: Այն, որ մենք կարող ենք անկախ լինել Աստծուց: «Կրոնականությունը կփոխհատուցի մեզ մեր բոլոր կորուստները»: Բայց մենք փոխհատուցման կարիք ունեցող ոչ մի կորուստ չունենք, ուստի կրոնականությունն ավելորդ է: Եվ ի՞նչ կարիք կա երիտասարդական ցանկություններին փոխարինող որևէ բան փնտրելու, եթե դրանք մշտառկա են: Զվարճանքներին փոխարինող որևէ բան գտնելու, երբ մենք ընդհուպ մինչև կյանքի վերջը խենթություններ կարող ենք անել: Ինչի՞ց հանգստանալու կարիք ունենք, եթե մեր մարմիններն աշխույժ ու առույգ են, ի՞նչ սփոփանքի մասին է խոսքը, եթե կա սոմա, և ամուր հենարանի, երբ սոցիալական կարգ գոյություն ունի:
-Եվ, ըստ Ձեզ, Աստված չկա՞:
-Ո՛չ, ըստ իս, միանգամայն հնարավոր է, որ կա այդպիսի մեկը:
-Հապա ինչո՞ւ...
Մուսթաֆա Մոնդն ընդհատեց նրան.
-Բայց նա տարբեր կերպ է ինքնադրսևորվում տարբեր ժամանակաշրջաններում: Նախաժամանակակից շրջանում նա ինքնադրսևորվում էր այս գրքերում նկարագրվածի պես: Հիմա...
-Ինչպե՞ս է ինքնադրսևորվում հիմա,- հարցրեց Վայրենին:
-Դե՜, ինքնադրսևորվում է իր բացակայությամբ, ասես առհասարակ գոյություն չունի:
-Դա Ձեր մեղավորությունն է:
-Ավելի շուտ քաղաքակրթության մեղավորությունը: Աստված համատեղելի չէ մեքենաների, գիտական բժշկության և համամարդկային երջանկության հետ: Պետք է ընտրություն կատարել: Մեր քաղաքակրթությունն ընտրել է մեքենաները, բժշկությունն ու երջանկությունը: Ահա թե ինչու եմ ես ստիպված գաղտնապահարանում փակի տակ պահել այս գրքերը: Դրանք գռեհկաբանություններ են: Մարդիկ կցնցվեն դրանցից:
Վայրենին ընդհատեց նրան:
-Բայց մի՞թե բնական չէ Աստծո ներկայությունը զգալը:
Նույն հաջողությամբ կարող էիք հարցնել՝ արդյոք բնական չէ՞ տաբատի կայծակնաճարմանդը վեր ձգելը,- ասաց Վերահսկիչը հեգնանքով:- Դուք ինձ հիշեցնում եք այդ ծերուկներից մեկին՝ Բրեդլիին[9]: Նա փիլիսոփայությունը սահմանում էր որպես անհաջող պատճառներ գտնելու արվեստ այն բանին, ինչին մարդը հավատում է բնազդաբար: Կարծես մարդն ունակ է բնազդաբար հավատալու որևէ բանի: Մարդը հավատում է այս կամ այն բանին, քանզի այդպես է դաստիարակվել: Անհաջող պատճառ գտնել այն բանի համար, ինչին մարդը հավատում է այլ անհաջող պատճառներից ելնելով. ահա սա՛ է փիլիսոփայությունը: Մարդիկ հավատում են Աստծուն, քանզի նրանք այդպես են դաստիարակվել:
-Միևնույնն է,- պնդեց Վայրենին,- բնական է հավատալ Աստծուն, երբ միայնակ ես. միանգամայն միայնակ, գիշերով, մահվան մասին մտքերի հետ...
-Բայց մարդիկ այժմ միայնակ չեն,- ասաց Մուսթաֆա Մոնդը:- Մենք ստիպում ենք նրանց խորշել միայնությունից և կազմակերպում նրանց կյանքն այնպես, որ գրեթե անհնար է, որ դրա համար ժամանակ մնա:
Վայրենին խոժոռված գլխով արեց: Մալփաիսում նա տառապում էր, քանզի նրան արգելում էին մասնակցել պուեբլոյի համայնքային կյանքին, մինչդեռ քաղաքակիրթ Լոնդոնում նա տառապում էր, քանզի չէր կարողանում խուսափել նույն այդ համայնքային կյանքից ու մենակ մնալ:
-Դուք հիշո՞ւմ եք այն տողերը «Լիր արքա»-ից,- ասաց Վայրենին ի վերջո:- «Օ՜, արդար են աստվածները և, մեզ հաճո արատները գործիք դարձրած, պատժում են մեզ: Մութ ու մեղսոտ տեղը, ուր նա քեզ սերմանեց, զրկեց նրան իր աչքերից[10]»: Եվ Էդմունդը պատասխանում է (իսկ նա, հիշո՞ւմ եք, վիրավոր էր, մահանում էր). «Ճիշտ է, և իմ ժամն էլ եկավ. անիվն արդեն պտույտ գործեց[11]»: Ի՞նչ կասեք սրա մասին: Մի՞թե Ձեզ չի թվում, որ կա Աստված, ով կարգավորում է իրերի դրությունը, պատժում է, պարգևատրում:
-Դե՜, իսկ Ձեզ ինչպե՞ս է թվում,- իր հերթին հարցրեց Վերահսկիչը:- Կարելի է քանիցս անձնատուր լինել հաճո արատներին անպտուղների հետ՝ առանց ենթարկվելու այն վտանգին, որ մի օր որդուդ սիրուհին աչքերդ կհանի: «Ժամն էլ եկավ. անիվն արդեն պտույտ գործեց»: Բայց որտե՞ղ կլիներ Էդմունդն այդժամ, թե մեր օրերում ապրելիս լիներ: Պնևմատիկ աթոռին նստած, մի աղջկա գրկած՝ կծամեր իր սեռահորմոնի մաստակն ու զգայաֆիլմ կդիտեր: Աստվածներն արդար են, կասկածից վեր է: Բայց նրանց օրենսգիրքը թելադրված է, ծայրահեղ դեպքում, հասարակություն կազմող մարդկանց կողմից. նախախնամությունն իր հրահանգները ստանում է մարդու կողմից:
-Համոզվա՞ծ եք,- հարցրեց Վայրենին:- Դուք իսկապե՞ս համոզված եք, որ պնևմատիկ աթոռին նստած՝ Ձեր այդ Էդմունդը նույնչափ ծանր պատիժ չի կրում, որչափ վիրավորված ու արնահոսող Էդմունդը: Աստվածներն արդար են: Չե՞ն օգտագործել արդյոք որպես գործիք նրան հաճո արատներն իրեն ստորակարգելու նպատակով:
-Ի՞նչ դիրքից ստորակարգելու: Որպես երջանիկ, աշխատասեր, բարիք սպառող քաղաքացի՝ նա բարձունքում է: Իհարկե, եթե ընտրելու լինենք այլ չափորոշիչներ, ապա, գուցե, կարելի է ասել, որ ստորակարգել են: Բայց պետք է ելնել միայն մի տեսակ դրույթներից: Անկարելի է էլեկտրագոլֆ խաղալ կենտրոնախույս միամտոցու կանոններով:
-But value dwells not in particular will,- ասաց Վայրենին:- It holds his estimate and dignityas well wherein 'tis precious of itself as in the prizer[12]:
-Չեղավ, չեղավ,- առարկեց Մուսթաֆա Մոնդը,- մի՞թե չեք տեսնում, որ դա շատ հեռուն է գնում:
-Եթե դուք թույլ տաք ձեզ մտածել Աստծո մասին, ապա թույլ չեք տա հաճո արատների աստիճան նվաստանալ: Դուք հիմնարար պատճառ կունենաք համբերատար դիմանալու, խիզախ արարքներ կատարելու համար: Ես տեսել եմ դա հնդկացիների շրջանում:
-Համոզված եմ, որ այդպես է,- ասաց Մուսթաֆա Մոնդը:- Բայց, այդուհանդերձ, մենք հնդկացիներ չենք: Քաղաքակիրթ մարդը կարիք չունի համբերատար դիմանալու իսկապես տհաճ որևէ բանին: Իսկ ինչ վերաբերում է արարքներին, ապա Ֆորդը հեռու պահի նման մտքերից: Ողջ հասարակական կարգը կտուժի, եթե մարդիկ սկսեն ինքնուրույն արարքներ կատարել:
-Իսկ ո՞ւր մնաց անձնուրացությունը: Եթե Աստված ունենայիք, ապա հիմնավոր պատճառ կունենայիք անձնուրացության համար:
-Բայց արտադրական քաղաքակրթության գոյությունը հնարավոր է միայն անձնուրացության բացակայության պայմաններում: Հիգիենայի ու տնտեսության շահերից է բխում սեփական պահանջմունքների լիակատար իրացումը: Այլապես անիվները դադարում են պտտվելուց:
-Հիմնավոր պատճառ կունենայիք պարկեշտության համար,- ասաց Վայրենին՝ փոքր-ինչ կարմրելով վերջին բառերն արտասանելիս:
-Բայց պարկեշտությունը ենթադրում է կիրք, ենթադրում է նյարդային տկարություն: Իսկ կիրքն ու նյարդային տկարությունն անկայություն են նշանակում: Իսկ անկայությունը քաղաքակրթության վերջն է: Հնարավոր չէ տևական քաղաքակրթություն՝ առանց բազմաքանակ հաճո արատների:
-Բայց Աստվա՛ծ է ցանկացած ազնիվի, գեղեցիկի ու հերոսականի հիմնավոր պատճառը: Եթե դուք Աստված ունենայիք...
-Իմ թանկագի՛ն, երիտասա՛րդ ընկեր,- ասաց Մուսթաֆա Մոնդը,- քաղաքակրթությունը ազնվության ու հերոսության կարիքը բացարձակապես չունի: Դրանք քաղաքական անկարողության ախտանիշներ են: Գրագետ կազմակերպված հասարակության մեջ, ինչպիսին մերն է, ոչ մեկին առիթ չի ընձեռվում ազնիվ կամ հերոսական արարքով հանդես գալու: Նման առիթի համար նախևառաջ անկայուն պայմաններ են անհրաժեշտ: Այնտեղ, որտեղ պատերազմներ կան, ուխտադրժություններ, որտեղ գայթակղություններ կան, որոնց պետք է դիմադրել, սիրո առարկաներ, որոնց համար պետք է կռվել կամ որոնց պետք է պաշտպանել, այնտեղ, անշուշտ, ազնվությունն ու հերոսությունը որոշակի իմաստ ունեն:
Բայց մեր օրերում պատերազմներ չկան: Լավագույնս հոգ է տարվում՝ կանխարգելելու համար որևէ մեկի նկատմամբ չափազանց մեծ սերը: Այլևս չկան ուխտադրժություններ. մարդն այնպես է դաստիարակված, որ ի զորու չէ իր համար նախասահմանված գործողություններից բացի որևէ այլ բան անելու: Իսկ այն, ինչ նախասահմանված է իր համար, այնքան հաճելի է, այնքան շատ բնական մղումների ազատ դրսևորման հնարավորություն է տալիս, որ չկա այնպիսի գայթակղություն, որին անհրաժեշտ լինի դիմադրել: Եվ եթե երբևէ, ինչ-որ անհաջողությամբ, որևէ տհաճ բան պատահի, ապա մշտապես կա սոման՝ իրականությունից կտրվելու համար:
Սոման, որ կնվազեցնի զայրույթը, կհաշտեցնի քեզ թշնամիներիդ հետ, կդարձնի քեզ հանդուրժող ու համբերատար: Նախկինում մարդը կարող էր հասնել սրան միայն վիթխարի ջանքերի ու տքնաջան հոգևոր մարզումների միջոցով: Այժմ կուլ ես տալիս երկու-երեք կեսգրամանոց հաբ և վերջ: Ամեն ոք կարող է առաքինի լինել այսօր: Սեփական բարոյականության առնվազն կեսը կարելի է պահել մի սրվակում: Քրիստոնեություն առանց արցունքների. ահա թե ինչ է սոման:
-Բայց արցունքներն անհրաժեշտ են: Մի՞թե չեք հիշում, թե ինչ էր ասում Օթելլոն: «Եթե ամեն մի փոթորկից հետո այսպես հանգիստ կա, թող փչեն հողմերը, մինչև մահին էլ զարթնեցնեն քնից[13]: Մի պատմություն կա, հնդկացի ծերունիներից մեկն էր պատմում մեզ, Մացակի անունով մի աղջկա մասին: Երիտասարդները, որոնք ցանկանում էին ամուսնանալ նրա հետ, պետք է առավոտյան քաղհան անեին նրա այգում: Դա հեշտ էր թվում, բայց ճանճեր ու մոծակներ կային, ընդ որում կախարդական: Երիտասարդների մեծ մասը պարզապես չկարողացավ դիմանալ խայթոցներին: Միայն մեկը կարողացավ. նա էլ արժանացավ աղջկան:
-Սքանչելի՜ է: Բայց քաղաքակիրթ երկրներում,- ասաց Վերահսկիչը,- կարելի է կապվել աղջիկների հետ՝ առանց նրանց համար քաղհան անելու, և ոչ մի ճանճ ու մոծակ էլ չկա, որ խայթի: Մենք մի դար առաջ ենք ազատվել դրանցից:
Վայրենին գլխով արեց խոժոռվելով:
-Դուք ազատվել եք դրանցից: Այո՛, դա ձեզ բնորոշ է: Ազատվել ցանկացած տհաճ երևույթից, փոխարենը սովորելու գոյատևել դրանց հետ: «Ո՞րն է արդյոք մեզ ավելի ազնիվ թվում. տանե՞լ վայրագ ճակատագրի պարսատիկներն ու նետերը, թե՞ զենք վերցնել աղետների մի ծովի դեմ ու դիմադրել, վերջ տալ դրանց»[14]: Բայց դուք ո՛չ մեկն եք անում, ո՛չ էլ մյուսը: Ո՛չ տանում եք, ո՛չ դիմադրում: Դուք պարզապես վերացնում եք պարսատիկներն ու նետերը: Այդպես չափազանց հեշտ է:
Նա հանկարծակի լռեց՝ մտաբերելով մորը: Երեսունյոթերորդ հարկի իր սենյակում Լինդան լողում էր երգող լույսերի ու բուրավետ փաղաքշանքների ծովում. լողում հեռու, տարածությունից դուրս, ժամանակից դուրս, իր հուշերի, սովորությունների, իր տարիքի ու ճարպակալած մարմնի բանտից դուրս: Եվ Թոմաքինը՝ Բուծման և զարգացման կենտրոնի նախկին տնօրենը, ևս արձակուրդում էր, արձակուրդ՝ նվաստացումից ու ցավից, մի աշխարհում, որտեղ նա չէր կարող լսել այն բառերը, այն ծաղրն ու ծիծաղը, չէր կարող տեսնել այն սոսկալի դեմքերը, զգալ պարանոցին փաթաթված այն խոնավ ու թորշոմած ձեռքերը, մի գեղեցիկ աշխարհում:
-Ձեզ հենց արցունքներ են պետք փոխվելու համար,- շարունակեց Վայրենին:- Ոչինչ այստեղ արժեք չունի:
(«Տասներկուսուկես միլիոն դոլար,- առարկել էր Հենրի Ֆոսթերը, երբ Վայրենին ասել էր սա,- տասներկուսուկես միլիոն. ահա թե ինչ արժեք ունի նոր Բուծման ու զարգացման կենտրոնը: Եվ ոչ մի ցենտ պակաս»):
-«Ենթարկում է՝ ինչ խախուտ է և անցողիկ, բախտի, մահվան ու վտանգի սպառնալիքին, հանուն ձվի մի կճեպի[15]»: Մի՞թե գայթակղիչ չէ,- ասաց նա՝ նայելով վեր՝ Մուսթաֆա Մոնդին:- Մի կողմ դնենք Աստծուն, թեև, իհարկե, հենց հանուն նրա կարելի է վտանգել ամեն բան: Մի՞թե գայթակղիչ ոչինչ չկա կյանքը վտանգելու մեջ:
-Դրա մեջ մեծ իմաստ կա,- պատասխանեց Վերահսկիչը:- Ուստի կանայք ու տղամարդիկ ժամանակ առ ժամանակ պետք է մակերիկամների խթանման կուրս անցնեն:
Ի՞նչ,- հարցրեց Վայրենին՝ չհասկանալով՝ ինչի մասին է խոսքը:
-Դա կատարյալ առողջության պայմաններից մեկն է: Ահա թե ինչու մենք Բ.Կ.Փ.-ի ընթացակարգը պարտադիր դարձրինք:
Բ.Կ.Փ.-ի՞:
-Բուռն կրքի փոխանորդ: Կանոնավոր կերպով՝ ամիսը մեկ անգամ: Մենք հեղեղում ենք ողջ արյունատար համակարգը ադրենալինով: Այն վախի ու զայրույթի ճիշտ հոգեբանական համարժեքն է: Դեզդեմոնային խեղդելու և Օթելլոյի կողմից խեղդամահ լինելու ամբողջ կազդուրիչ արդյունքը՝ առանց անհարմարությունների:
-Բայց ինձ դուր են գալիս անհարմարությունները:
-Իսկ մեզ՝ ոչ,- ասաց Վերահսկիչը:- Մենք ամեն ինչում հարմարավետություն ենք սիրում:
-Բայց ես չեմ ուզում հարմարավետություն: Ես Աստծուն եմ ուզում, պոեզիա եմ ուզում, իրական վտանգ եմ ուզում, ազատություն եմ ուզում, առաքինություն եմ ուզում: Ես մեղք եմ ուզում:
-Փաստորեն,- ասաց Մուսթաֆա Մոնդը,- Դուք պահանջում եք դժբախտ լինելու իրավունք:
-Թող որ այդպես լինի,- ասաց Վայրենին հանդգնորեն:- Ես պահանջում եմ դժբախտ լինելու իմ իրավունքը:
-Հավելե՛ք դրան տգեղ ու անունակ դառնալու իրավունքը, սիֆիլիս ու քաղցկեղ ձեռք բերելու իրավունքը, քաղցած մնալու, չքավոր լինելու իրավունքը, վաղվա օրվա մշտական անորոշության մեջ ապրելու իրավունքը, որովայնային տիֆով հիվանդանալու իրավունքը, ամեն տեսակի անխոս ցավից տանջվելու իրավունքը:
Լռություն տիրեց:
-Ես պահանջում եմ դրանք բոլորը,- վերջապես ասաց Վայրենին:
Մուսթաֆա Մոնդը թոթվեց ուսերը:
-Խնդրեմ, համեցե՛ք,- ասաց նա:
[1]«Նմանություն Հիսուս Քրիստոսի» աշխատությունը վերագրվում է գերմանացի կաթոլիկ վանական Թովմա Գեմբացու(մոտ. 1380-1471թթ.) գրչին, համարվում է կրոնական գրականության դասական գործ և ընթերցվածությամբ գրեթե չի զիջում Աստվածաշնչին, թարգմանվել է բազմաթիվ լեզուներով և մինչ օրս շարունակում է վերահրատարակվել ամբողջ աշխարհում:
[2]Ուիլյամ Ջեյմսը (1842-1910թթ.) ամերիկացի փիլիսոփա և հոգեբան է, փիլիսոփայական պրագմատիզմի հիմնադիրներից մեկը: Նրա «Կրոնական փորձի բազմազանությունը» աշխատությունը (1902 թ.)դասախոսությունների շարք է կրոնի էության և դրա գիտական ուսումնասիրման մեթոդաբանության շուրջ:
[3]Ջոն Հենրի Նյուման (1801-1890թթ.) ազդեցիկ դեմք վիկտորիան դարաշրջանի Բրիտանիայի կրոնական կյանքում, 1845 թ. Նյումանը, թողնելով Անգլիայի եկեղեցին, միանում է Կաթոլիկական եկեղեցուն, կարդինալի կոչում է ստացել Լեո XIII պապի կողմից:
[4]Վ. Շեքսպիր, Ջոն արքա (արարված 3, տեսարան 1):
[5]Մեն դը Բիրանը (1766-1824թթ.) ֆրանսիացի կամապաշտական (վոլյունտարիզմ) փիլիսոփա է, իդեալիստ, հասարակական-քաղաքական գործիչ, ֆրանսիական լուսավորականության հետևորդ, միապետական:
[6]Հերոսը փիլիսոփաների մասին պատկերացում է կազմում և հետևություն անում Համլետի հետևյալ խոսքերից. «Երկնքում և երկրում բաներ կան, Հորա՛ցիո, որ չես տեսել քո գիտության (բնագրում՝ philosophy) երազներում» («Համլետ», արարված 1, տեսարան 5):
[7]Ջոն Հենրի Նյուման, Ծխական և պարզ քարոզներ (1834-1843), հատոր 5:
[8]Մեն դը Բիրանի աշխատությունները (խմբ.՝ Պիեռ Տիսերան), 1920-1932 թթ.:
[9]Ֆրենսիս Հերբերտ Բրեդլի (1846-1924 թթ.), բրիտանացի իդեալիստ փիլիսոփա, «Բրիտանական իդեալիզմ» կոչվող շարժման հիմնադիր անդամներից մեկը:
[10]«Լիր արքա» (արարված 5, տեսարան 3):
[11]Նույն տեղում:
[12]«Տրոիլուս և Կրեսիդա» (արարված 2, տեսարան 2):
[13]«Օթելլո»(արարված 2, տեսարան 1):
[14]«Համլետ» (արարված 3, տեսարան 1):
[15]«Համլետ» (արարված 4, տեսարան 4):
Աղբյուրը՝ Օլդոս Հաքսլի, Չքնաղ նոր աշխարհ/ թարգմ. Լիլիթ Հայրապետյան/ Երևան, «Զանգակ», 2017: