Ծագումով հայ, ֆրանսիացի հայտնի ռեժիսոր Անրի Վեռնոյի «Մայրիկ» վեպն(1985 թ․) ու դրա հիման վրա նկարահանված «Մայրիգ» ու «Պարադի փողոց, տուն 588»(1991թ․) ֆիլմերը հիացնում են իրենց հոգեբանական խորությամբ և ազգային ողբերգությանն անդրադարձի նրբությամբ։ Անրի Վեռնոյը՝ Աշոտ Մալաքյանը, այստեղ ներկայացրել է իր մանկական հուշերը՝ գաղթի, Մարսելում հաստատման, ներգաղթյալ հայ ընտանիքի դժվար կյանքի, բայց նաև հայ մարդու զորեղ կամքի, աշխատասիրության, ազգային արմատներին ու ավանդույթներին հավատարմության մասին։ Սակայն գիրքն ու ֆիլմն առաջին հերթին հմայում են զավակի ու ծնողների և հատկապես մոր հետ հարաբերության շատ նուրբ ու զգացմունքային պատկերներով։ Հերոսը՝ վեպում՝ Աշոտ Մալաքյանը, ֆիլմում Ազատ Զաքարյանը, սիրում ու հիանում է իր ընտանիքով, սակայն նաև ցավում ծնողներին ճիշտ ժամանակին չասված գնահատանքի խոսքերի, ճիշտ պահին ցույց չտված սիրո ու ջերմության համար։ Կյանքը կարճ է, ծնողները ծերանում ու հեռանում են, մնում են միայն հուշերն ու ափսոսանքը չարվածի համար։ Ու նաև կարոտը, որը չի փարատվում ոչ ձեռք բերված հաջողություններով, ոչ բարեկեցիկ ու ճոխ կյանքով։
Ֆիլմերի մեծ հաջողությունը նաև պայմանավորված է ճիշտ ընտրված դերասանակն կազմով․ աշխարահռչակ դերասաններ Կլաուդիա Կարդինալեն, Օմար Շարիֆը, Ռիչարդ Բերրին, Նատալի Ռոսելը մեծ վարպետությամբ են մարմնավորում հայ հերոսներին՝ շեշտելով նրանց հարաբերությունների ջերմությունը, միջավայրից փոքր-ինչ օտարվածությունն ու խեղճությունը, բայց նաև հպարտությունը արմատներով ու մեծ նվիրումը ընտանիքին ու այն գործին որով զբաղվում են։ Իհարկե, այս ֆիլմերը չի կարելի պատկերացնել առանց Ժան-Կլոդ Պետիի հիանալի երաժշտության, որը ներկայացվել է նաև «Սեզար» կինոմրցանակաբաշխությանը երաժշտական լավագույն ձևավորման անվանակարգում։
Ընթերցե՛նք հատված Անրի Վեռնոյի «Մայրիկ» վեպից՝ Սոֆի Ավագյանի թարգմանությամբ։
Լուսնյակ գիշեր էր Մարսելի վրա:
Աստղաշող երկնքի տակ մեր տրամվայը գրավեց աջ գծի վերջին կանգառը՝ Վիյո-Պորը։
Դեռևս առաջին վագոնի լեփ-լեցուն հարթակից, մի հարյուր մետրի վրա մինչև կայան հասնելը, նկատել էի հորս միայնակ կերպարանքը՝ կանգառի ծածկի տակ։ Ձեռքս հանեցի լուսամուտից, որ հայտնեմ իմ ներկայությունը։ Նա պատասխանեց ձեռքի լայն թափահարումով և գոռաց.
— Մի մտածիր... ոչինչ... կընդունվես եկող տարի...
Ըստ երևույթին պարոն Անզանիի հեռախոսի լռությունը և նախորդ տրամվայում իմ բացակայությունը նրա համար դարձել էին տխուր բոթաբերներ։
Ահա այդպիսին էր հայրս, ջնջել, մոռանալ անհաջողությունից ծնվող հուսախաբությունը, որպեսզի զբաղվեր միայն իմ անփառունակ ընդունելության վշտով։
Հրմշտելով, կոխկրտելով կողքիս ուղևորներին, աշխատեցի գլուխս դուրս հանել, որ հանգստացնեմ իրեն, բայց պողպատյա ռելսերի վրայով գլորվող անիվների դղիրդը խլացնում էր ձայնս։
Երբ վերջին ծառայողը իջեցրեց տրամվայի ձողը, որ մինչև վաղն առավոտյան կանգնեցնի մեկնումը, ամայացած կայանի փայտե նստարանին մնացել էինք միայն հայրս և ես։
Սրտի անտեղի զեղումներ չեղան, որոնք ավարտվում են գրկախառնումներով կամ մեջք թփթփացնելով։ Մեր ուրախության կրակները վառվում էին մարմանդ, մեր հոգու խորքում։ Երբ վեր էինք կենում նստարանից, հայրս պարզապես ասաց․
— Ապրես, այս երեկո դու լավ նվեր տվեցիր մեզ։
Հայրս խոհարարական իր ողջ հմտությունը թափել էր ընթրիքի վրա, որ վկայում էր նրա անտարակուսելի ինքնավստահության մասին, չնայած անորոշ վերջավորությանը։ Քաղցած չէի։ Սակայն այդքան կույր և անխախտ ինքնավստaհության դիմաց ստիպված եղա համտեսել նրա պատրաստած բոլոր հատուկ խորտիկները, յուրաքանչյուրի համար հիացական բացականչություններ արձակելով։
Երբ սուրճը մատուցեցին, հայրս կպցրեց երեկոյան իր սիգարետը, օրական ծխում էր երկու հատ, ապա վեհանձնությամբ տուփը շուռ տվեց իմ կողմը, մի հատ էլ հրամցնելով ինձ։
Արևմուտքում սովորական և առօրյա այս շարժումը հայի համար վերածվում էր ծիսակատարության, որ նշանակում էր, թե հայրը այս պահից որդուն թույլ էր տալիս մտնելու «չափահասների» շարքը։ Այդ հանդիսությունից առաջ ծխել հոր մոտ՝ անարգանքի նշան էր, որից ես կամովին խուսափել էի մինչև այդ երեկոն։ Պարզապես տուն մտնելուց առաջ դեն էի գցում վերջին սիգարետս։
Երկար Ժամանակ ես այդ սովորությունը համարում էի ծիծաղելի, որոշ չափով էլ կեղծ, որովհետև մերոնք գիտեին, որ դրսում ծխում եմ... մինչև հակածխախոտային պայքարի այն օրը, երբ առաջարկվում էին հազարավոր հնարամտություններ՝ կրճատելու վնասակար նիկոտինի չարիքները։ Այնժամ այդ ավանդույթի մեջ ես հայտնաբերեցի գերագույն խորամանկություն, որ հոր նկատմամբ հարգանքի պատրվակով, թոքերը, գոնե առժամանակ, պաշտպանում է մի քանի հազար սիգարետից, ինչպես կրոնական «ծոմերն» էին ձգտում պահեցողությամբ կրճատել խոլեստերինի տոկոսները։
Մեր սեղանի խմիչքը միշտ ջուրն է եղել։
Շամպայնի շշի հետ, որ ճոճվում էր Գայանեի սկուտեղի վրա, Բաքոսը մուտք էր գործում Մալաքյանների տուն։
Գիտեինք, որ տանը կա այդպիսի մի շիշ և պահված է կարևոր առիթի համար, բայց դա այնքան վաղուցվա էր, որ մոռացել էինք, թե որտեղի՞ց էր եկել, Աննա մորաքույրն այլևս չկար, որ հիշեցներ դրա ծագումը։
Կարծում էինք, որ անցնող ժամանակը նպաստավոր է մեր շամպայնի համար, քանի որ, ինչպես բոլորին է հայտնի, գինիները հնանալով լավանում են։
Մենք շրջապատել էինք հորս և հազար ու մի խորհուրդ էինք հուշում, հսկելով նրա զգուշավոր շարժումները՝ պայթյունը մեղմելու համար։ Շիշը թեքել էր, հավանական պայթյունից պաշտպանելու լամպերը, Զգույշ հետ էր տալիս ոլորուն մետաղալարը, որ խցանն ամուր միացնում էր շշի բկին։ Գայանե մորաքույրն ու Մայրիկը արդեն փակել էին աչքերը, որ պաշտպանվեն անխուսափելի կրակոցից և դրան հաջորդող արտանետումից։ Մեր բաժակները պատրաստ էին ընդունելու պղպջակների ճնշման տակ ժայթքելու պատրաստ հեղուկը, որն ազատագրվելով պիտի փրփրեր։
Նման ոչ մի բան տեղի չունեցավ։
Կրճատված տրամագծով խցանը սմքել, մնացել էր շշի բկին և այլևս ոչինչ չէր պահում։
Մեր ենթադրությամբ, գինին իսկապես հնացել էր, նույնիսկ այնքան էր հնացել, որ այլևս ոչ պղպջակ էր մնացել, ոչ փրփուր, և հայրս մեր բաժակները լցրեց դեղին ու մածուցիկ դարձած շաքարաջուր։ Գինին համտեսող ասպետի լայն շարժումով թույլ չտվեց «բաժակ բարձրացնել» և նվիրվեց համտեսողի դերին։ Հազիվ էր շրթունքները թրջել խմիչքով, երբ անտանելի ծամածռությամբ վերջնականապես որոշեց հետագայում ձեռնպահ մնալ այդ մեղրածոր նեկտարից։ Հայրս եզրակացրեց, թե այս նշանավոր «շամպայն» կոչեցյալը խաբեություն է։
Բաքոսյան տոնը սահմանափակվեց միմիայն բացման արարողությամբ, և մեր բաժակները խղճալիորեն մնացին նույն վիճակում, թեև կարիք չէինք զգում փրփրուն շամպայնի ուրախությանը, քանզի տունն արդեն թրթռում էր մեր բարձր տրամադրությունից։
Նոր էի վերջացրել ապագա դպրոցիս ուրախ ավանդույթների պատմությունը, անտեսելով անհեթեթ ճնշումները, որոնց ենթարկվել էի, երբ Գայանեի և հորս դեմքերին հայտնվեցին դավադրության համարյա անորսալի նշաններ՝ ուղղված Մայրիկին։
Մարդ պետք է վաղուց վարժ լիներ նրանց աչքերի շարժումներին, որպեսզի կարողանար նկատել լուսազդանշանը, որով մեկը մյուսին հայտնում է, թե ժամանակն է։
Մայրս գնաց, պահարանի դարակից հանեց մետաքսաթղթի մեջ փաթաթված փոքրիկ, քառակուսի մի տուփ, տվեց ինձ և պարզորեն ասաց.
— Մեր երեքի կողմից մի փոքրիկ հիշատակ... բարով գործածես։
Սա արևելյան սովորություն էր. նվերի հետ միշտ բարեմաղթություն էր արվում։
Տուփը բացեցի, բամբակյա ֆոնի վրա դրված էր հրաշալի մատանի՝ «զուտ ոսկուց», ինչպես ընդունված է ասել ոսկերչական համեստ խանութներում։ Մատանու լայն, հարթ շրջանակի վրա փորագրված էին իմ անվան սկզբնատառերը։
Երեքն էլ նստած էին իմ դիմաց, ազնվասիրտ ու մեծահոգի, աչքերում վախի նշույլներ. «Միայն թե դուր գա»։
Ինձ շատ դուր եկավ մատանին, բայց նվերի շռայլությունը և անխոհեմ զոհողությունը, որ արվել էր գինը վճարելիս, ինձ գամել էր տեղում և կաշկանդել իմ երախտագիտական պոռթկումները։ Անմիջապես անցկացրի մատնեմատիս։ Հանդիպեց այնքան դիմադրության, որքան հարկավոր էր ճիշտ մատովս լինելու համար։
Այս երջանիկ զուգադիպությունը պատահական չէր։ Ակամա հիշեցի մի քանի ամիս առաջ տեղի ունեցած մի դեպք, երբ մեր բարեկամ ոսկերիչ Կարպիսը, պատրվակ բռնելով, թե մարդու մատների ձևը ցույց է տալիս նրա բնավորությունը, ուսումնասիրեց մեր ձեռքերը, կանգ առնելով հատկապես իմ ձեռքերի վրա։ Եզրակացնելով, թե ես ունեմ արվեստագետի ձեռքեր, մի բան, որ ծիծաղելի էր ապագա ինժեների համար, անտարակույս վերցրել էր մատնեմատիս չափը։
Ժպտացի, մտածելով, թե իմ «բացբերան» Գայանեն որքան քաջաբար պիտի պայքարած լինի գաղտնիքը պահելու համար։ Հիացած հայացքս չէի կարողանում կտրել իմ գեղեցիկ մատանուց, և բառերը կուտակվում, ապա խլանում էին ուղեղիս մեջ, խուճապային վախով, որ հանկարծ սեթևեթանքի չվերածվեն։
Իմ անհեթեթ ամաչկոտության այս լռությունը փշրելու և սրտիս զեղումներին ազատ ընթացք տալու համար թևատարած մոտեցա Գայանեին, իբր նրան գրկելոլ համար։ Այտս հպեցի նրա այտին և հանկարծ նրան առա վալսի հորձանապտույտի մեջ, իմ հորինած «Սիրուն, կապույտ Դանուբի» հնչյունների տակ, որ ես երգում էի ձայնս գլուխս գցած, ռիթմը շեշտելով «պամ, պարիամ, պամ, պամպամ»-ով։
Գայանեի «ույ»–երը ցույց էին տալիս, որ նա դիպչում էր կահույքին, իսկ մեր անկարգ պտույտներից շուռ եկած աթոռներն ապացուցում էին, թե մեզնից ոչ մեկը պարել չգիտեր, բայց կարևորը պտտվելն էր։ Մեր բարձր երևակայությամբ ստեղծվող արաբեսկները այնքան ինքնաբուխ էին, որ հաշվի չէին առնում վիեննական վալսի պարտադիր եռաչափ տակտը։ Միաժամանակ լինելով թե նվագախումբ, թե կոմպոզիտոր, ինձ բավական էր միայն իմ ինքնատիպ երաժշտությունը հարմարեցնել մեր անճոռնի շարժումներին։ Այս հանպատրաստից վալսի խորեոգրաֆիայի մեջ կար տարանտելլայով համեմված բավական ֆանդանգո, մազուրկայի փոշի, մի քիչ չառլստոն, որոնք միաձուլվել էին այս գլխապտույտ շարժման մեջ։
Երբ մեզ շրջապատող առարկաներն սկսեցին ավելի արագ պտտվել, քան մենք, և գլուխներս սկսեց պտտվել, Գայանեն, որ անընդհատ ծիծաղում էր, իր այս առաջին պարի հհտ սկսեց ճչալ․
— Սպասիր, հիմա կգցես ինձ։
Այդ ժամանակ ես գրկեցի Մայրիկին և նրան տարա դեպի նոր պտույտներ։
Այն պահին, երբ ձեռք էի մեկնում իմ պարընկերուհուն, շանթահարվեցի, այլևս մորս մատին չէր իր ամուսնական հնաոճ, հաստ մատանին։ Գողունի հայացքս խուզարկեց հորս մատները, նրա մատանին նույնպես չքացել էր։
Այդ ժամանակ միայն հասկացա իմ մատանու արժեքը։
5 հունվարի 1980։
Քառասուն տարի է անցել քսան տարեկանիս այդ պարահանդեսից։
Այս երեկո նայում եմ Մայրիկի սպիտակ, գեղեցիկ ձեռքերին, որոնք կրում են ասեղով աշխատելու հին հետքերի ազնվությունը։ Այս նրբին մատների վրա ամուսնական մատանու բացակայությունը թողել է անձնուրացության անջնջելի դրոշմ։
Մեռնում է Մայրիկս։
Անխռով, հոժարակամ սպասում է իր վախճանին, որին պատրաստվել է, ինչպես նավագնացության մեկնելուն։
— Ութսունվեց տարեկանից հետո,— ասում էր նա,– այլևս ավելորդ է ապրելը։
Եվ ուրախությամբ ու ամենայն մանրամասնությամբ թվարկում էր, թե ինչ պիտի անեինք իրենից հետո, սկսած զգեստից, որ արդեն ընտրել էր... բայց մենք երբեք թույլ չէինք տալիս, որ շարունակի։
Ես բավական դժվարությամբ պարտադրեցի նրան իր գեղեցիկ տունը։
Այն դժվարին ժամանակներից ի վեր նրա սրտում վախ կար վաղվա օրվա նկատմամբ և իր համար տուն գնելու գաղափարը համարում էր «խենթություն, որին ինքը համաձայն չէր»։
Ստիպված եղանք ամառանոցից վերադառնալու առիթով նրան կանգնեցնել փաստի առջև։ Իր ունեցածը արդեն տեղավորած-վերջացրած, նրան դիմավորեցի կատակով.
— Այս կամ ծերանոց։ Ո՞րն ես ընտրում։
Մինչև օրս հիշում եմ, թե առաջին անգամ ինչպես մտավ իր հյուրասենյակը։
Դռան շեմին անշարժ կանգնած, շլացած աչքերը հածում էր անգլիական կահ-կարասուն, կրկնակի վարագույրներին, որոնք կրում էին նույն նախշերը, ինչ պատի պաստառները։ Մեծ հեռուստացույցը՝ իր ցածրիկ սեղանով, և պահարանի զույգ դռների հետևում տեղավորված իր դժվար տարիների առաջին կարի մեքենան, որից բաժանվել չցանկացավ, որպեսզի օգտագործեր միմիայն թոռնիկների համար։
Նա երկչոտ մտավ սենյակ, ոտքը զգույշ դնելով բրդյա հաստ գորգին, ասես վախենալով կեղտոտել։
Բաց լուսամուտից դիտեց իմ տունը, որ բարձրանում էր իր տան դիմաց։ Մեզ միմյանցից բաժանում էր միայն հինավուրց ծառերով ու ծաղկանոցներով զարդարված մեր գեղեցիկ այգին։ Յասամանի բուրմունքը լցվել էր սենյակ։
Լուռ եկավ նստեց բազմոցի եզրին։ Նա տեր չէր դառնում իր սեփականությանը, կարծես հյուր լիներ։ Հայացքը ինչ-որ անորոշ կետի հառած, պարզապես ասաց.
— Շատ կուզեի, որ հայրդ, Աննան ու Գայանեն տեսնեին այս ամենը։
Սեղմել էր շրթունքնեըը, որ թաքցներ դրանց դողը։ Եվս մի քիչ պայքարեց մեր հինգհոգիանոց ընտանիքի երջանկության կարոտի դեմ, ապա կոպերի տակ հավաքված մարգարտանման կաթիլները սկսեցին գլորվել այտերն ի վար, մայրական զուլալ արցունքներ, որոնք գեթ մի պահ մեզ ստիպում են հավատալ աստծուն։
Իմ արցունքները թաքցնելու համար թեքվեցի բազմաթիվ կոճակներով հեռախոսի վրա և սկսեցի բացատրել ղրանց գործունեությունը։
— Երբ սեղմես №1-ը, քեզ կպատասխանի սպասուհին։ №2-ը իմ գրասենյակն է, №3-ը երեխաների հարկաբաժինն է, №4-ը հյուրասրահն է, 5-ը, 6-ը, 7-ը...
Նա օրորում էր գլուխը, առանց ուշք դարձնելու արդիականության այդ հրաշքներին։ Հանկարծ դեմքն ուրախությունից փայլեց, լսել էր երկու թոռնիկների ձայները, որոնք վազում էին իր տան կողմը՝ ճչալով․
— Մայրիկը եկել է։
Այդ օրվա յասամանի անուշահոտությունից այս երեկո օդում մնացել է լոկ չորացած ծաղիկների բույր։
Հեղինակ՝ Հայկ Համբարձումյան
Աղբյուրը՝ Անրի Վեռնոյ, Մայրիկ/թարգմ․ Ս․Ավագյան/, 1989