Հայ գրականության մեջ 5-րդ դարի ազգային-ազատագրական պայքարի հերոս Վարդան Մամիկոնյանին և Ավարայրի դաշտում ընկած հերոսներին նվիրված շատ անդրադարձներ կան: Վարդանն ու Վարդանանք դարեր շարունակ ոգեշնչել են հայ գրողներին և ընդհանրապես ժողովրդին: Վարդանանց հերոսների գեղարվեստական արձագանքների մեջ առանձնանում է Ղևոնդ Ալիշանի «Պլպուլն Ավարայրի» պոեմը: Այստեղ հեղինակը որոշակիորեն հեռանում է Վարդանի միջնադարյան սրբագործված կերպարից, ավելացնելով հուզականությունն ու հոգեբանական այլ գծեր: Պատումի կենտրոնում Վարդանանց սխրանքը անմահացրած Եղիշեի կերպարն է, որը մարմնավորվում է թռչնի՝ պլպուլի կերպարում, իսկ Վարդանը՝ մարմնավորվում է վարդի միջոցով։ Միջնադարյան տաղերգության սիրելի Վարդի և Պլպուլի նուրբ զգացմունքների բանաստեղծական մոտիվը Ղևոնդ Ալիշանի գրչի տակ վերածվում է գեղեցիկ ու հուզիր մի պատկերը, որն էլ իր հերթին ներշնչման աղբյուր է եղել հետագա շրջանի այս թեմային անդրադարձող այլ հեղինակների համար։ Վարդանանց տոնի առիթով ընթերցենք հատվածներ Ղևոնդ Ալիշանի «Պլպուլն Ավարայրի» պոեմից և լսենք այս պոեմի հիման Մակար Եկմալյանի ստեղծած հրաշալի երգը՝ Հայաստանի պետական ակադեմիական երգչախմբի կատարմամբ։
Ո՞նց գաս իմ լուսնակ հեզիկ ու հանդարտ
Համասփիւռ լուսովդ ի լեռ, ձոր եւ արտ,
Եւ ի Նահապետս որ մըտօք մոլար
Գիշերաժամիկ ժուռ գամ յԱւարայր,
Ուր քաջ ու աննըման իմ հարք հայկազունք
Ընկան զէտ հըսկայ, ելան զէտ զուարթունք.
Միթէ գա՞ս սըփռել ոսկերաց սըրբոց
Ձիւնափայլ ամպէդ ոսկեթել ծածկոց,
Թէ ճերմակ ճակտիդ՝ թէպէտ եւ պայծառ
Քաջացս արենէն ուզես կարմիր վառ.
Թէ լըռիկ մընջիկ ափշիս տակաւին
Թէ ի՞նչպէս ընկաւ Վարդանն ահագին,
Մահու սեւ ըստուերն ի սիրտ թըշնամեաց,
Զհոգին ձըգելով յերկին առ Աստուած:
Դու այլ ո՛վ Տըղմուտ տրտում ու արիւնուտ
Որ գաս կամկար լաս ի մէջ շամբերուտ.
Եւ հովիկդ որ գաս ի Մակուայ քարէն
Կամ ի ծեր Մասեաց սըրբազան սարէն,
Դու այլ ինձ նըման դողդող եւ երեր
Թոյլ թեւօք անցնիս սարեր ու ձորեր,
Անտառէ անտառ տերեւէ տերեւ
Կոծկոծելով գաս ի դաշտիս վերեւ,
Զայս մաշած շընչիս վերջին հառաչանք
Ձըգել ի Հայոց սըրտից արձագանգք:
Ո՜հ դու բարեկամ այրած սըրտերու,
Խօսնակ գիշերոյ, հոգեակ վարդերու,
Երգէ պըլպուլիկդ երգէ ի սարէդ,
Զանմահ քաջքն Հայոց երգէ հոգւոյս հետ.
Թադէի վանուց ձէնիկդ ինձ դիպաւ,
Սըրտիկս՝ որ ի խաչն էր կիպ՝ թունտ առաւ.
Ի խաչին թեւէն թըռայ ու հասայ
Գըտայ զքեզ ի դաշտ քաջին Վարդանայ:
Պըլպո՛ւլ, քեզ համար մեր հարքն ասացին
Թէ չէ հաւ՝ պըլպուլ մեր Աւարայրին,
Եղիշեայ հոգեակն է քաղցրազրուցիկ
Որ զՎարդան ի վարդըն տեսնու կարմրիկ.
Ձըմեռն յանապատ կու գնայ կայ ի լաց,
ՅԱրտազ գայ զգարունն ի թուփ վարդենեաց,
Երգել ու կանչել յԵղիշէին ձայն
Թէ պատասխանիկ մ’արդեօք տայ Վարդան:
Թէ կիսահոգի պըլպուլիս նըման
Ձէնիկս հասնի ձեզ որդիք Թորգոմեան,
Որդի՜ք, որոնց հարք քաջք ու առաքինիք
Լըցուցին զդաշտեր գըրքեր ու զերկինք,
Թէ ի սրտի ծովդ կաթիլ մ’արունիկ
Կայ Հայկայ ’ղբիւրէն կամ ի Պահլաւիկ,
Թէ զփառքն հայրենեաց ձեզ այլ գըրէք փառս,
Հետ Նահապետիս ելէք ի յԱրտազ:
Ա
Կէս գիշերն առել էր գիշերավար
Լուսնակն յամպի տակ բացխըփիկ խաղայր.
Հովըն շըրջառիկ կախ թեւօքն յանտառ
Օդոց եւ ծառոց հանգիստ կու կարդայր:
ԶԱւարայրի մութն ու կանաչ ծոցիկ
Ծայրէ ծայր ճըղքած Տըղմուտն հանդարտիկ,
Մետաքսանըման անձայն խատուտիկ
Կու թաւլեցընէր հազար բիւր ալիք.
Ի յաստից ու անտից կան երկու բանակք
Իբրեւ անկըռիւ ընկած մեռունակ.
Յերկուցըն միջոյ բարձրացած լուսնակ
Կու թըւի վահան զօրաց պահպանակ.
Ոչ մէկ հընչի ձայն, ոչ մէկ շարժի զէն.
Կարծես յաղթըւեր ամէնքն ի քընէն,
Հազիւ հազ ձիանքըն թօթուին դոփեն,
Դողան պահապանքն ի կաշեվրանէն:
Մէկ գունդն է Պարսից հազար ու հազար
Որոնց վըրայ ամպ տարածի խաւար.
Մէկ գունդն այլ Հայոց է թըւով ցանցառ,
Լուսնի լուսով զէնքըն փայլին վառ վառ.
Ծոցերն ուռուցիկ, թեւերըն քաջոյժ
Զինչ հանգչած բազէք՝ կան թեւօք աշխոյժ.
Զինչ ծով ահագին որ ալեօքըն խուժ
Յանկարծ սարսեցնէ զափունքըն վատուժ:
Բայց յայնչափ քաջաց քան զամէնքըն քաջ
Մէկիկ մի արթուն կայ գընդին յառաջ.
Թեւի տակն առած նիզակ ծայրախաչ,
Ձեռքն ի ճակտին, ոչ ձախ հայի ոչ աջ:
Ընդ խորանաձեւ լուսնին ճառագայթ
Զեռանդուն բանակըն գիտէ հանդարտ.
Զինչ մայր դարաղի որ գիշերն ընդհատ
Դիտէ զքուն տղային կարմրիկ ու զըւարթ:
Ըզվաթսուն հազար դադրած քաջերուն
Սանձըն ձեռք առած՝ վաղուան առւըտուն,
Յաղթութեան անիւըն սահեցնելուն
Հընարք մըտածէ ու զՀայոց անուն:
Ի բոլոր ազգէն առաջնորդ ընտրած
Յաջորդ քաջամարտ ըսպարապետաց,
Պատասխանատու ազգին Հայկազանց,
Զանոր բաղդըն յինքըն տեսնու կախուած.
Յիսուն յաղթանակք շահած քըրտընքով
Անցնին ի մըտացըն մէկըզմէկով,
Դէմ ինքեան կանգնին իւր փառքըն կարգով,
Սիրտն առնու եւ տայ մեծամեծ թընդով:
Երկայն նիզակովն յանկարծ վազէ դուրս
Զինչ կրակէ վիշապն ի յերկնից մըսուրս
Ման գայ ու փըչէ գընդին Հայոց հուր,
Վարդա՜նն այն վառած ի սէր եւ ի սուր:
****
Ընդ երես քաջին մահախառն անմահ
Զամբողջ գիշերոյն զերրորդն այն պահ
Հայի Եղիշէն ի զարմանս եւ յահ
Խորին լրռութեամբ լեզուն շըրջապահ.
Կըշռէ զգլուխ քաջին ձեռօքն երերուն
Որ զինքն ետ կըշիռ իր ազգին սիրուն.
Համբուրէ զճակատն՝ ուր բաղդն Հայկազուն
Զանդարձն էր գըրեր ապագայ գարուն.
Ընդ լայնադիր լանջքըն հայի ուռած
Քաջ քաջ եւ վեհ վեհ սըրտից տուն սիրած,
Իբրեւ պըղընձի ամուր մի կանգնած
Պաշտպանել զորդիք Թորգոմայ ցաւած.
Ընդ գեղեցիկ ձեռքն հայի՝ ում հնազանդ
Կայր ամէն հրաման եւ շատերուն բաղդ,
Ուստից յաղթանակ եւ փառք մեծազարդ
Երեսուն տարի ելնէր անընդհատ:
Ո՜հ. չէր նա ’յնպէս վեհ երեւցած տեսօք
Երբ յիսուն անգամ դառնալով փառօք
Պըսակս յաղթութեանց բերէր սըփռէր լոկ
Հայրենի շիրմաց ու մատրանց վրայօք,
Կամ երբ արծուօրէն ընդ Կովկաս անցած
Թագւորներ բըռներ բարբարոս ազգաց
Իջեցընէր քըշէր տանէր տայր Արեաց,
Ինքն իբրեւ յորսէ գալով եղջերուաց,
Ինչպէս հոն վերայ քաջացըն յեցուկ՝
Յետին յաղթանակ Հայոց անանցուկ
Զինքըն կանգնելով Պարսիկն ընդ ոտիւք
Ինք զինքըն դիտէր հոգւոյն նայեցիւք:
«Ո՜հ, ես ի ճակտիդ վրայ երդնում Վարդա՜ն,
Կանչեց Եղիշէ, որ ձեռքն աստուածեան
Ի հոն փոխարէն է գրեր քո մահուան.
Թէ բիւր դարք անցնին՝ դու մընաս Վարդա՜ն»:
Ասաց Եղիշէն, հետ վերջին շըքին
Փախաւ ծածկեցաւ սիրաձայն հոգին: …
Պըլպուլն ի թըփէն սովրեցաւ զայն բան,
Կանչէ զբուն գիշերըն Վարդա՜ն Վարդա՜ն: …
Կանչէ՛ պըլպուլիկ, կանչէ՛ յԱւարայր,
Որ Վարդան հայի յերկնուց այլ ի վայր,
Յիշէ զՀայաստան ըզսիրելին վայր,
Հայաստան յիշէ զՎարդան իւր յամայր: