«Հայր մեր»-ն արդեն 2000 տարի հավատացյալների շուրթերին է և արդեն նույնքան ժամանակ ուսումնասիրվում և մեկնաբանվում է աստվածաբանների, փիլիսոփաների, մշակութաբանների, գրողների ու գրականագետների կողմից։ Այս զարմանալի, ընդգրկուն ու զորավոր աղոթքը, չնայած իր փոքր ծավալին կատարյալ բանաստեղծության օրինակ է՝ իր կուռ կառուցվածքով, սեղմ ու բյուրեղացած գաղափարներով, տարողունակ պատկերներով ու գեղարվեստական այլ առանձնահատկություններով։ Art365-ը ներկայացնում է Տերունական աղոթքի նոր, ուշագրավ բանաստեղծական ու մշակութաբանական մեկնաբանությունը, որն հեղինակել է բանաստեղծ Հենրիկ Էդոյանը։
ՎԵՐԵՎԻ ԵՎ ՆԵՐՔԵՎԻ ՊԱՐԱԴԻԳՄԱՆ
«ՀԱՅՐ ՄԵՐ…»
«Հայր մեր» աղոթքը մարդկությանը Քրիստոսի տված ամենամեծ «նվերն» է, մարդկային լեզվի և մտքի բարձրակետը, որն իր անչափելի խորությամբ և մարդու համար իր բարձրագույն նշանակությամբ իշխում է բոլոր ժամանակների վրա, քանի որ բոլոր ժամանակները ընդգրկված են նրա մեջ, բոլոր տարածությունները գործում են նրա հիերարխային կոմպոզիցիայի մեջ, ուր անբաժանելի կապերով իրար են միացած Բարձր (հոգևոր) և Ցածր (նյութական) աշխարհները (բնականաբար, թեթևը վերևում է, ծանրը՝ ներքևում), որոնք թեև միացած են
իրար բարձրագույն ոլորտում, բայց տեսանելի տիեզերքում երևում են բաժանված մեկը մյուսից: («Դրախտի» վերջին՝ 33–րդ երգի մեջ Դանտեն նշում է այդ մասին. նա տեսնում է Միասնականը, որը, ինչպես գրում է պոետը, «տիեզերքում երևում է բաժանված»):
Պետք է նշել, որ «Հայր մերը» նախ և առաջ աղոթք է, այն տրված է աղոթելու համար և ոչ ուսումնասիրելու: Մարդու համար նա ունի պրակտիկ նշանակություն՝ Աստծուն հաղորդել մարդու ներքին աղերսանքը և ցանկությունները, որոնց կենտրոնում փրկության ձգտումն է, կարևորագույնը մարդու համար (բարձրագույն իղձը, որով նա դիմում է Աստծուն):
Դա կապված չէ տեղի, ժամանակի կամ այլ հանգամանքների հետ. ռասայական, ազգային, սոցիալական բոլոր տարբերությունները, ինչպես նաև ժամանակային սահմաններն հավասարվում են, բոլոր վայրերում, բոլոր ժամանակներում, անկախ տեղից և հանգամանքներից,
մարդը Տիրոջից աղերսում է այն, ինչը ասված է այս աղոթքի մեջ. սա մի համընդհանուր մոդել է, որ տարածվում է բոլորի վրա՝ ընդգրկելով մարդկային բոլոր անհատականությունները՝ անկախ նրա զարգացման մակարդակից (եթե մարդ է, ապա նա իրեն կարող է գտնել այս
աղոթքի տողերի մեջ), քանի որ համամարդկային հասկացության մեջ ներքաշված է նաև անձնականը, անհատականը: Ինչը ընդունելի է համամարդկային Ոգուն, այն ընդունելի է կոնկրետ ցանկացած անձի, քանի որ նա վերաբերում է բոլոր անձերին անխտիր: Յուրաքանչյուրի
մեջ, ով ասում է «Հայր մերը», աղոթում է ողջ մարդկությունը: Այն բոլորինն է և ոչ մեկինը, բայց «բոլորն» իր մեջ ընդգրկում է այդ «ոչ մեկին», հետևաբար բոլորինն է և այդ «ոչ մեկինը» միաժամանակ. ներքուստ կրկնելով այդ «տեքստը», այն դառնում է քոնը, իսկ դու ներքաշվում ես
մի աշխարհ (գուցեև դու լավ չես գիտակցում դա, բայց դա էական չէ), որտեղ չկա այդ «ոչ մեկը», այլ՝ «Ոգին», որը քեզ վերցնում է իր մեջ, և դու ենթագիտակցաբար հայտնվում ես Բարձր աշխարհում, որտեղ կարող ես գտնել ինքդ քեզ և քո ներքին ներկայության վստահությունը:
Այս բոլորից հետո, վերցնելով այդ աղոթքը իբրև տեքստ, տեսնում ենք, որ այն ունի խստորեն կառուցված համակարգ, որի մեջ ինչպես ոսպնյակի մեջ, արտահայտված է ոչ միայն մարդու ներքին աղերսանքների, նրա փրկության ծրագիրը (այս բառի մետաֆիզիկական
իմաստով), այլև Երկնքի և Երկրի, աստվածային աշխարհի և մարդկային աշխարհի ճշգրիտ կառուցվածքը, հոգևոր և նյութական տիեզերքների հիերարխիան՝ իր բոլոր աստիճանակարգերով, որոնցով աղոթողի հայացքը իջնում է վերևից ներքև՝ հետևելով «Ոգու շարժմանը»:
Բարձր աշխարհից դեպի Ցածր աշխարհ այդ վայրընթաց շարժումն է, որ կյանք է հաղորդում տիեզերքի ողջ մեխանիզմին, քիչ առաջ ասված Աստծու մահը, որով ներքևի աշխարհը կյանք է ստանում և տեսնելով այդ մետաֆիզիկական վայրէջքը՝ մղվում է դեպի Բարձր աշխարհ: Ըստ էության, որպեսզի ներքևինը բարձրանա վերև, անհրաժեշտ է, որպեսզի վերևինը իջնի ներքև. մարդը մոտենում է Աստծուն այնքանով, որքանով Աստված մոտենում է մարդուն. Աստված չի մոտենում անշարժ մարդուն, Նա մոտենում է մարդուն այն ժամանակ, երբ մարդն ինքն է քայլ անում դեպի Աստված. մեկը իջնում է, որպեսզի մյուսը բարձրանա:
Աստծու մահ ասելով պետք է հասկանալ այս վայրէջքը. չլինի այդ վայրէջքը՝ չի լինի մյուսի վերելքը և հակառակը. մարդն ինքը պետք է քայլ անի փրկության համար, հակառակ դեպքում այն (փրկությունը) տեղի չի ունենա:
Չմտնելով «Հայր մեր»–ի մեկնաբանությունների՝ մինչև այժմ եղած հսկա գրականության մեջ՝ սկսած Եկեղեցու Հայրերից (լատ. Միջնադարի պատրիստիկա, բյուզանդական աստվածաբանական դպրոց, Գրիգոր Նարեկացի, եվրոպական աստվածաբանություն, Ռուդոլֆ Շթայների անտրոպոսոֆական մեկնություն), ուզում եմ ցույց տալ վերևից ներքև ձգվող աստիճանակարգը, այն պարադիգման, որն անցնում է այդ աստիճանակարգով և գիտակցության մեջ ակտիվացնում ինը աստիճան–հենակետերը՝ արտահայտված տեքստի ինը տողերի մեջ,
ուր յուրաքանչյուր տող համընկնում է հիերարխիայի այս կամ այն աստիճանին: Ինը տողերը կապված են տիեզերակարգի ինը աստիճանների հետ՝ ներքին էզոտերիկ պլանում ցույց տալով Երկնքի և Երկրի անցումները՝ աստվածային բարձրագույն ոլորտից դեպի մարդկային
իրականություն, մինչև նրա ամենամութ ընդերքը (չարիքը): Ոլորտների մասին (երեք, յոթ, ինը կամ տասը) խոսել են դեռևս նախաքրիստոնեական մտածողները (Պյութագորաս, Պլատոն, Արիստոտել, Պլոտինոս, Ավգուստինուս Ավրելիուս, կեղծ Դիոնիսիոս՝ «Աերոպագիտների» հեղինակը): Դանտեի «Աստվածային կատակերգության» մեջ դա կենտրոնական գաղափարներից է՝ կապված նրա
թվային միստիկայի հետ (Դժոխքի ինը պարունակները, Քավարանի յոթ բոլորակները, Դրախտի ինը շրջանները, Էմպիրեայի հետ՝ տասը):
«Հայր մեր» աղոթողը նախ հաղորդակցվում է Աստծու հետ՝ դիմելով անմիջապես նրան, առանց միջնորդի:
Ասացինք, որ դա ոչ միայն անձնական, այլև՝ համամարդկային աղերս է, խնդրանք, թեև Աստված մինչ այդ գիտի, թե ինչ է պետք մարդուն, պետք չէ նրան հիշեցնել այդ մասին, Նա երբեք չի մոռանում, բայց պետք է, որ մարդն ինքը իր կամքով դիմի Նրան, հաղորդակցվի Նրա հետ: Հաղորդակցության համար անհրաժեշտ է երկու կողմերի ակտիվ համաձայնությունը. մեկը պատրաստ է (դա Տիրոջ բնութագիրն է, որն անփոփոխ է. ցանկացած պահին յուրաքանչյուրը կարող է դիմել Նրան, Նա միշտ լսում է), մյուսը՝ դիմողը նույնպես պետք է կամք դրսևորի:
ԿՈՄՊՈԶԻՑԻԱՅԻ ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍԸ.
ԵՐԿՆԱՅԻՆ ՊԼԱՆԸ
I. Բարձրագույն ոլորտը Աստծու ոլորտն է. «Հայր մեր որ յերկինս ես». դա մարդու մտքից և երևակայությունից դուրս գտնվող Աստվածային ոլորտն է, բոլոր հնարավոր սահմաններից այն կողմ, Էմպիրեան, որտեղից դուրս է գալիս Տիեզերական–Աստվածային էներգիան՝ առանց
ձևավորման, առանց դեմքի, վերանհատական կոսմիկական ուժ, որ պատճառն է գոյացումների՝ Սկիզբ, որ սկիզբ չունի. «Սկիզբը» ժամանակային հասկացություն է, սկիզբ ունի նա, ով գտնվում է ժամանակի մեջ, հետևաբար նա պետք է վերջ ունենա (ժամանակի ատրիբուտը): «Ո՞րն է նրա սկիզբը» հարցը պատասխան չունի. նա, ով գտնվում է ժամանակից դուրս, չունի սկիզբ և վերջ. դրանք ժամանակային հասկացություններ են, որոնք չեն կարող գործել անժամանակյա վիճակների կապակցությամբ: Ժամանակի մեջ սկիզբ և վերջ ունեցող մարդը՝ դեմքով կանգնած անժամանակյա Ոգու առջև, չի կարող հաղորդակցվել նրա հետ: Կոսմիկական էներգիան, կոսմիկական բանականությունը չունի որոշակիություն, որի հետ կարողանա շփվել մարդկային միտքը: Հաղորդակցության համար անհրաժեշտ է երկու սուբյեկտների առկայություն. սուբյեկտի և օբյեկտի երկխոսություն չի լինում. օբյեկտը կլանում է սուբյեկտին:
Մարդկային «Ես»–ը (միայն մարդն է, որ «Ես» ունի, միայն նա կարող է ասել՝ «Ես կամ». դա անհասկանալի է կենդանուն և հրեշտակին՝ ցածր և բարձր աշխարհների ներկայացուցիչներին) տարրալուծվում է օբյեկտի մեջ. անհատը խուսափում է այդ տարրալուծումից, դրա դեմ է
աղոթողը աղերսում փրկություն, մահվան հաղթահարում: Անդեմ և անորոշ կոսմիկական բանականությունը (այն, ինչը շատ հաճախ գործածվում է գրականության մեջ՝ փորձելով ճշգրտել Աստծու հասկացությունը) անտարբեր է մարդկային ճակատագրի նկատմամբ, մինչդեռ
աղոթողը ձգտում է «բռնել» նրա հայացքը՝ ուղղված իրեն. դա նրա աղերսանքն է՝ «նայիր ինձ»: Վերացական «կոսմիկական բանականությունը» չունի հայացք, նրա բնույթը վեր–անհատականն է.
Հայրը, որ երկնքում է, և մարդը, որ երկրում է, չեն կարող հաղորդակցվել առանց միմյանց միացնող «օղակի», հետևաբար Հայրը պետք է մի քայլ անի դեպի ներքև, դեպի մարդը, նույն քայլը աղոթքի մեջ կատարում է «ստորինը» (մարդը)՝ խնդրելով Նրան՝ մոտենալ իրեն, ընդունել անհատական (ինդիվիդուալ) գծեր, որպեսզի ինքը կարողանա մոտենալ վերևից մի քայլ ներքև իջնող Հորը:
II. «Սուրբ եղիցի անուն քո».
Անունը նշանակում է, որ Հայրը կատարել է քայլը. Նա ստացել է դեմք, որը կապված է անվան հետ, հետևաբար նա վերցրել է անհատական բնութագիր (անունը մատնացույց է անում նրան իր մեջ կրող անհատին. լատ.՝ ինդիվիդուում, հայ.՝ անտրոհելի), Հայրը իբրև անուն, մոտ է և մատչելի մարդուն, որը նույնպես անուն ունի: Անունը լեզվական այնպիսի իրողություն է, որ սահմանելով էությունը՝ նրան դնում է որոշակի շարժման և հարաբերության մեջ. անվանել՝ նշանակում է հաղորդակցվել էության հետ (Իմ. Կանտի «նոումեն» մակարդակի հետ), որը «թաքնված» է ֆենոմենի (երևույթի) մեջ: Կարելի է ասել՝ անունը էության էմանացիան է, նրա արտաքսումը ներքին պլանից արտաքին
պլան:
Արտաբերելով Աստծու անունը՝ մենք նրան ընկալում ենք իբրև Սուբյեկտ, որի հետ կարող ենք մտնել հարաբերության մեջ, ստեղծել երկխոսություն երկու սուբյեկտների միջև. երկխոսությունն այստեղ մետաֆորային բնույթ ունի. նա չի խոսում մեզ հետ, բայց մենք
զգում ենք նրա ներկայությունը մեր կողքին. դա երկխոսության բարձրագույն ձևն է:
Անունը հայտնվում է մարդուն իբրև էզոտերիկ գաղտնի «նշան», որի նշանակությունը արտաքին պլանից (հնչյունների կոնկրետ կոմբինացիայից) գործում է ներքին պլանում, այն հորինված չէ, այլ ունի օբյեկտիվ գոյություն, նա կարող է բացահայտվել անվան մեջ, որպես այնկողմնային գոյություն, որի մի մասը կապված է մեզ հետ (մենք գտնվում ենք նրա սահմանների մեջ), մյուս մասը՝ Հոր հետ (որը մեր գիտակցության մեջ իններորդ ոլորտից «իջել» է ութերորդ ոլորտ, ինչպես լույսի շողը, որ մթության մեջ ընկնում է երկրի վրա և ցույց տալիս շրջապատող տեղանքը): Իր ամբողջության մեջ նա Սուրբ է, քանի որ ստեղծված չէ մարդու կողմից (մարդու կողմից ստեղծվածը սուրբ լինել չի կարող, եթե նրա մեջ չի աշխատել Սուրբ Հոգին), այլ մարդը ինքն է ամբողջովին ներքաշված իբրև գոյություն՝ այդ անվան մեջ: Անունը տալ՝ նշանակում է հաղորդակից լինել նրա ներքին կյանքին, կապվել նրա հետ, ստանալ նրա անմահությունը որպես փրկություն, որի իմաստային
զարգացումը բացահայտված է հաջորդ տողերի մեջ:
III. «Եկեսցէ արքայութիւն քո».
այս և հաջորդ տողը անմիջապես վերաբերում են երկնային պլանին (առաջին չորս տողերը աղոթքի կոմպոզիցիոն առաջին մասն են
կազմում, որտեղ գծագրվում է Երկնքի պլանը (ինչպես նշում է Ռուդոլֆ Շթայները), իսկ երկրորդ մասը առնչվում է Երկրային պլանին: «Արքայությունը» Բարձր աշխարհն է՝ դեպի որն ուղղված է ներքևի աշխարհում գտնվող մարդու հայացքը: «Արքայության գալը» այդ աշխարհի փակ ճանապարհը բացելն է:
Աստծու Ոգին մարմնավորված է այդ աշխարհում. աղոթքի միջոցով այն ոչ միայն հայտնվում է աղոթողի հոգու մեջ (նրա մեջ ստեղծվում է այդ աշխարհի ներքին պատկերը՝ աղոթողին ընդհուպ մոտեցնելով նրա սահմանին), այլև բացում է նրա ուղին դեպի փրկություն. աշխարհի ճանապարհն անցնում է նրա միջով. «Արքայությունը» ոչ թե գալիս է դեպի մարդը, այլ՝ մարդն է գնում
նրա մոտ:
Աստված ինքը, եթե գտնվում է Բարձրագույն Ոլորտում (Հայր մեր, որ երկնքում ես), «իջնում» է ներքև անվան (ութերորդ ոլորտ) և Արքայության մեջ (յոթերորդ ոլորտ, այսպես ասած՝ «Յոթերորդ երկինքը»), որպեսզի մարդը հնարավորություն ստանա բարձրանալու դեպի
«Արքայություն»:
IV. «Եղիցին կամք քո որպէս յերկինս և յերկրի»․
Երկնային պլանի չորրորդ տողը վերաբերում է Արարչագործությանը՝ Երկնքի և Երկրի ստեղծմանը, որը կատարված է Աստծու Կամքով. սկզբնական Ուժը (այն, ինչ կոչվում է էներգիա), գոյության, շարժման, կյանքի սկզբունքը, ուր նյութական սուբստանցն ավելի է արտահայտված, քան Արքայության մեջ: Ոչ ոք չի կարող ասել, թե ինչ է Կամքը. Նա այդպես է կամեցել, հետևաբար Երկնքի և Երկրի բոլոր օրենքները գործում են այդ Կամքի սահմաններում: Այդ դեպքում ի՞նչ է նշանակում՝ «Քո կամքը թող լինի» արտահայտությունը, որը մի կողմից աղոթողի
իղձն է արտահայտում («թող այդպես լինի…», քանի որ այդ Կամքի հետ է կապված Փրկության սպասումը), մյուս կողմից՝ որևէ կերպ չձևավորված և ենթատեքստի խորքերում գործող իմաստային մի նուրբ երանգ՝ իսկ ուրիշ ի՞նչ Կամք կարող է լինել Երկնքի և Երկրի վրա, որոնք
ստեղծված են բացառապես Տիրոջ Կամքով, կա՞ արդյոք ուրիշ մի այլ էություն, որ կարող է գործել Տիրոջ Կամքին հակառակ: Այդ էության լուռ ակնարկը կապված է նյութական աշխարհի առաջին արտահայտությունների հետ, ինչպիսին են Երկինքը և Երկիրը. նյութականը նշանակում է որոշակի քայլ՝ Աստծու Ոգու սահմանից: Նյութականացված սուբստանցը Լյուցիֆերյան ուժերի կողմից ենթարկվում է կերպարախախտման. լույսի, խավարի, կամքի և խոսքի որոշակի դեֆորմացիայի: Աղոթքն ուղղված է ընդդեմ այդ «ուժերի». «թող քո կամքը լինի» և ո՛չ
ուրիշինը, ընդ որում դրանք ավելի մեծ իշխանություն են ձեռք բերել Երկրի վրա (նյութական խիտ աշխարհում), մինչդեռ Երկնքի օրենքները (Աստծու Կամքը) պետք է գործեն նաև Երկրի վրա, որտեղ Լյուցիֆերյան ուժերը ձգտում են փակելու Բարձր Աշխարհի ճանապարհը.
նույն Կամքը պետք է գործի և՛ Երկնքում, և՛ Երկրում, Տիրոջ Կամքը, որը միացնում է Երկինքն ու Երկիրը տիեզերական մի Կամքի մեջ՝ ջնջելով սահմանները կյանքի և մահվան (նյութականացված աշխարհի դրամատիզմը բացվում է վերջին տողի մեջ): Հին Կտակարանի «օրենքի» հիմքի վրա բարձրանում է Նոր Կտակարանի Սիրո Տաճարը.
Օրենքի դիմակի տակից դուրս է գալիս Տիրոջ իսկական դեմքը. դիմակը դեմքի նմանությամբ նախապատրաստում է Դեմքի հայտնությունը:
Աղոթքի տեքստի կոմպոզիցիան բաժանվում է երկու մասերի. առաջինում տրվում է երկնային պլանը (առաջին չորս տողերը), երկրորդում՝ երկրային պլանը (վերջին հինգ տողերը).Առաջին երկու աստիճանները բացարձակ հոգևոր բնույթ ունեն՝ զուրկ որևէ նյութականությունից. Էմպիրեայի նկատմամբ անունն ունի կոնկրետ որոշակիություն, բայց այն ամբողջովին ձուլված է Էմպիրեայի լույսի մեջ և գործում է սոսկ աղոթողի գիտակցության ոլորտում՝ ստեղծելով հնարավորություն փոխադարձ մերձեցման համար (աղոթքը ինքը մի քայլ է դեպի մերձեցումը): Վերջին երկու տողերի մեջ երրորդը (Արքայությունը) թեև չունի նյութական որևէ սուբստանց, բայց իբրև պատկերային համակարգ կատարում է վերջինի մի քանի ֆունկցիաներ (կոնկրետ պատկերային փոխհարաբերություններ): Չորրորդում, ուր նշված է Կամքի գործոնը, բացահայտվում է Երկրի և նրա վերևում փռված երկնակամարի (երկնային մարմինների՝ արև, լուսին, աստղեր) Արարչագործության աստիճանը, որ նյութական սուբստանցիալ դեր է կատարում՝ սրբագործվելով «Ոգու» հայտնությամբ (Աստված սրբագործում է այն ամենը, ինչին մերձենում է):
Տիրոջ հայտնությունը սկսվում է երկրորդ ոլորտից. առաջին պլանից՝ Էմպիրեայից, ուր հայտնությունը կատարվել է մինչև աղոթքի սկիզբը, Նա հայտնվում է Անվան մեջ, Անունից՝ Արքայություն, Արքայությունից՝ տեսանելի երկնային և երկրային ոլորտները, որոնք միասին են նշվում,
քանի որ նրանք տարբեր աստիճաններով առնչվում են նյութական սուբստանցի հետ. Աստծու հայտնությունը երկնքում՝ նշանակում է Նրա Կամքի լիակատար մարմնավորումը երկնային ոլորտներում:
ԿՈՄՊՈԶԻՑԻԱՅԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍԸ.
ԵՐԿՐԱՅԻՆ ՊԼԱՆԸ
Կոմպոզիցիայի երկրորդ մասում երկրային պլանն է՝ իր հինգ աստիճաններով, որոնց մեջ ամփոփված է մարդու երկրային կեցությունը, ընդ որում այս կեցությունը ամբողջովին կախված է առաջինից. կապը երկու մասերի միջև ամրապնդվում է աղոթքի միջոցով, աղոթքի մոռացումը իր հետ բերում է կապի թուլացում, որի հետևանքը տրված է վերջին տողի մեջ: Այս մասը կարելի է բաժանել երկու ենթամասերի՝ ելնելով նրանց իմաստային ներքին ուղղվածությունից. առաջին երեք տողերը (երկրորդ և երրորդ տողերը թեև կապված են միմյանց հետ որպես մեկ
ամբողջական նախադասություն, բայց նրանց կարելի է դիտել որպես իմաստային երկու առանձին հատվածներ՝ պարտքի ներում՝ Հոր ներողամտությունը, և դրանից ելնելով՝ մարդու ներողամտությունը) կապված են մարդու հոգևոր–կենցաղային կոնկրետ հարցերի հետ, չորրորդ և հինգերորդ տողերը տարբերվում են իրենց «էզոտերիկ» ուղղվածությամբ:
1. «Զհաց մեր հանապազորդ տուր մեզ այսօր»
Այս տողը ներքուստ կապված է Նոր Կտակարանի երեք ավետարաններում նկարագրված էպիզոդի հետ, երբ փորձիչը փորձում է գայթակղել և խճճել Քրիստոսին՝ Նրան առաջարկելով քարը հաց դարձնել, քանի որ, ըստ նրա, մարդուն անհրաժեշտ է սոսկ նյութական բարիք՝ ապրելու համար, ենթադրելով, որ նրան ավելին պետք չէ:
«Ոչ միայն հացով»,— լինում է պատասխանը՝ ցույց տալով, որ մարդը սոսկ բնություն չէ, այլև՝ հոգի, որն ունի իր պահանջները, որոնցից առաջինը Տիրոջ խոսքն է:
Սա կապված է նաև Հովհ. ավետարանի առաջին տողերի հետ՝ «Բանն էր սկիզբը…». «Բանը» նեղ իմաստով բառն է, լայն իմաստով՝ Խոսքը, ընդ որում՝ Աստծու խոսքը (ոչ թե այն խոսքը, որ դուրս է գալիս մարդու շուրթերից): «Հայր մեր»–ում «հաց» ասելով հասկացվում է այն, ինչը անհրաժեշտ է մարդուն՝ իբրև ամբողջական գոյություն. «հացը» անհրաժեշտ է պահպանելու մարդու ֆիզիկական գոյությունը՝ բնության մեջ, բայց նա հոգևոր գոյություն է (բնության մեջ՝ բայց բնությունից բարձր, Բարձր Աշխարհի նշանի տակ), նրան անհրաժեշտ է Տիրոջ խոսքը. փորձիչը Քրիստոսի մոտ նսեմացնում է մարդուն՝ որպես ուտող էակ, իսկ Քրիստոսը բարձրացնում է նրան մինչև աստվածություն՝ որպես հոգևոր էակ: Հացը Տիրոջ խոսքն է, ներքին գիտությունը. դադարելով իբրև հոգևոր էակ մարդը իջնում է ավելի ցածր աշխարհ (կենդանական աշխարհ): Տիրոջ խոսքով մարդը կապվում է Բարձր Աշխարհի հետ. անհրաժեշտ է հաց ուտել (բնության կյանքը), բայց ավելի անհրաժեշտ է Տիրոջը լսել
(փրկությունը): Աղոթողը իր օրվա հացը չի խնդրում Տիրոջից (դրա համար կան դիմելու ավելի մատչելի «օբյեկտներ»), այլ՝ Նրա խոսքը, ներքին գիտությունը, որ կարող է ուղի բացել դիմավորելու մարդու փրկության «ծրագրով» ներքև իջնող Աստծուն: Այս ոլորտում աղոթողի սիրտը բացվում է Աստծու խոսքի առջև, որը, մարմնավորվելով նրա սրտում, ամրապնդում է կապը Բարձր ոլորտների հետ:
2. «Եւ թող մեզ զպարտիս մեր»
Մեկ աստիճան ներքև, երբ Աստծու խոսքը (Հացը հանապազօրյա) տրված է, և մարդը գտնվում է այդ Խոսքի «էներգետիկ ոլորտում», նա կանգնում է նոր սահմանի առջև՝ անհաղթահարելի պարտքի գիտակցությունը, «միայնակ մարդու» սիտուացիան, որը պետք է Աստծուն վերադարձնի կյանքի ուրիշ գոյության գինը, այն, ինչը կապված է Աստծուց հեռանալու և մարմնական խիտ ոլորտների հետ (նախորդ գլխում արդեն ասվել է այդ մասին, մասնավորապես սկզբնական մեղքի կապակցությամբ, որին մարդը «պարտական» է իր կյանքի համար, բայց նրա
ուժերից վեր է հաղթահարել պարտքի «պատնեշը»): Հիշենք Ֆ. Մ. Դոստոևսկուն, որի հերոսը՝ Իվան Կարամազովը, մատնանշելով մարդու ողբերգական կեցությունը, ուզում է վերադարձնել «նրա տված տոմսը», քանի որ ինքը համաձայն չէ իրերի նման դասավորության հետ: Այն
պարտքը, որը դրված է մարդու ուսերին, հնարավոր չէ որևէ կերպ փակել.
ներքևի աշխարհը ի վիճակի չէ վճարելու Վերևի աշխարհի «փրկագինը». մարդը անզոր է «անվրեպ» գործող պարտքի (պարտքը հավասար է «մեղքի») դեմ. նա կարող է առաջարկել իր կյանքը, բայց վերին աշխարհի հետ կապվելու համար այդ կյանքը «գին» չունի, նա պետք է պարտքը փակի իր կյանքի մեջ: Նոր Կտակարանում այդ անհաղթահարելի պարտքի փակումը իր վրա է վերցնում Քրիստոսը՝ մարդուն ազատելով «սկզբնական մեղքի» պատասխանատվությունից. Նա մարդուն ազատում է համընդհանուր պարտքից, բայց նա թողնում է մարդուն նրա անձնական մեղքը, որից մարդը կարող է ազատվել միայն իր սեփական ուժերով՝ եթե ապավինի Աստծուն.
Նա մարդուն հնարավորություն է տալիս ազատվելու իր մեղքից, բայց նրա անձնական մեղքի փոխարեն Ինքը պատասխան չի տալիս (պատասխան է տալու մեղքը կրողը):
3. «Որպէս և մեք թողումք մերոց պարտապանաց»
Ըստ էության, սա նախորդ նախադասության մի մասն է՝ քերականությամբ և բովանդակությամբ անմիջապես կապված առաջին մասի հետ, բայց տարբերվում է նրանից նրանով, որ մարդը այդ խոսքի մեջ գրավում է միջին դիրքը. մի կողմից՝ Տերը պետք է մեզ ների մեր պարտքերը (որոնք մարդու համար անհնար է իրագործել, և պետք է Աստծու ներողամտությունը, որի համար աղոթողը իր աղերսն է հղում Տիրոջը), մյուս կողմից՝ մենք ինքներս պետք է կատարենք նույն ակտը, այս անգամ նրանց նկատմամբ, ովքեր մեզ են պարտապան: Ովքե՞ր են մեզ պարտապան. այս հարցը մի պահ կարող է պարզ թվալ, բայց միայն՝ թվալ. իրականում դա կապված է հարցերի մի հանգույցի հետ, որի պարզությունը կապված է մի շարք հարցերի հետ: Եթե մարդը միջին դիրք է գրավում երկու աշխարհների միջև և ներքևինը կախում ունի Վերևից, որի պարտքը փակել անհնար է, ապա մեզանից ցածր աշխարհի պարտքը մեր նկատմամբ նույնքան անհնար է, որքան մեր պարտքը Վերևինին: Պարտքը (այստեղ՝
«մեղքը») թողնել, նշանակում է մոտենալ Աստվածային Ոգուն (որը «թողնում» է մեր պարտքերը) և ընդօրինակել այն զոհողությունը, որ Աստված կատարում է մարդու հանդեպ: Կրկնել Աստվածային «ակտը»՝ նշանակում է կրել Նրա էության մի մասը. ազատվել պարտքից՝ նշանակում է ստանալ ազատություն՝ ճակատագրական դատապարտվածությունից, բայց ազատությունն անհնար է, եթե մենք կապված ենք մեր պարտապանների հարաբերությունների հետ: Ազատությունը ազատությունն է երկու աշխարհների ներգործությունից. այն չի գործի, եթե
ազատ չլինենք և՛ Պարտատիրոջից, և՛ պարտապանից. եթե Առաջինը ներում է մեր պարտքը, ապա մյուսը (որը նույնպես չի կարող իր պարտքը փակել մեր նկատմամբ) պետք է ներվի մեր կողմից, որպեսզի մտնենք հավասարակշռված և կայուն Ազատության մեջ. ինչը քո առջև է,
այն պետք է լինի քո ետևում: (Աստծուց ներում ստացած մարդուն իրավունք է տրված ներել մյուսներին): «Որովհետև եթե դուք մարդկանց ներեք իրենց հանցանքները, ձեր երկնավոր Հայրն էլ ձեզ կների: Իսկ եթե դուք մարդկանց չներեք իրենց հանցանքները, ձեր Հայրն էլ ձեզ չի
ների ձեր հանցանքները» (Մատթ., 6.14): Այստեղ «հանցանքները» կարող ենք փոխել «պարտքերը» բառով (այդ իրավունքը, իհարկե, չունենք, բայց այստեղ գործ ունենք նույն կոնստրուկցիաների հետ): Ավելի պարզորոշ ասված է Քրիստոսի «պարտատեր ծառայի» առակի մեջ.
«Չար ծառա, ամբողջ պարտքդ քեզ ներեցի, որովհետև աղաչեցիր ինձ: Արդ, պետք չէ՞ր, որ դու էլ ողորմեիր քո ծառայակցին, ինչպես ես քեզ ողորմեցի» (Մատթ., 18,34): Կենցաղային մակարդակի այս էպիզոդը ներքին ենթատեքստով շոշափում է երկու աշխարհների նկատմամբ
մարդու դիրքորոշման գաղափարը («Ներեք և ներում պիտի գտնեք». Ղուկ., 6,38):
Աղոթքի այս տողերի մեջ, ըստ էության, դրված է Վերևի և Ներքևի (Աջի և Ձախի) հավասարակշռության խորհուրդը՝ հենված Սիրո վրա, որի նյութական արտահայտությունն է ներողամտությունը, առանց որի հավասարակշռությունը կարող է խախտվել (Ապոկալիպսիս):
4. «Եւ մի՛ տանիր զմեզ ի փորձութիւն».
այս տողը երկրային պլանի կենտրոնն է, ուր մարդը հանդես է գալիս որպես ազատ էություն, հետևաբար կարող է կատարել ընտրություն՝ հաստատելու իր ազատության գաղափարը: Լուծելով «հանապազօրյա հացի» խնդիրը (Աստծու խոսքը և գիտելիքը) և ազատվելով Վերևի և Ներքևի պարտքերից՝ նա հանդես է գալիս իբրև անվախ և ինքնուրույն էություն, և իբրև այդպիսին՝ նա պետք է քայլ կատարի, հաստատի ինքն իրեն, մտնի իր գոյության լիարժեք հասկացության մեջ. միայն ազատ որոշումը և ընտրությունն է գոյության հիմքը, որից դուրս նա կկորցնի իր
գոյության հնարավորությունը: Ազատության սահմանին հասած էությունը պետք է ինքնուրույն լուծի իր կյանքի հանգույցները, հաստատի իրեն իբրև երկնքի և երկրի միջև կանգնած ինքնուրույն էակ, ինքը պետք է որոշի իր քայլերը՝ դեպի ո՞ւր է գնում՝ դեպի վերև՞, դեպի ներքև՞, ճակատագրական ի՞նչ ընտրություն պետք է կատարի ինքը, որը նրան կամ կբարձրացնի (Բարձր աշխարհի տեսիլքային գաղափարը) կամ կկործանի (Ցածր աշխարհի մոգական կիրքը). առաջինը գաղափար է, երկրորդը՝ կիրք (հակվածության ծայրահեղ դրսևորում). մի քայլը կարող է փրկել (փրկել մահվանից և կործանումից), մի քայլը կարող է կործանել (մոտենալ բնության էներգետիկ «կենտրոններին», որտեղ տրվելով անգիտակցական մոլեգին կրքերին՝ կդադարի իբրև «Ես», անձ, այսինքն՝ իբրև մարդկային էություն, որը, ինչպես գիտենք, բնությունից
մի աստիճան բարձր է կանգնած): Այս ճակատագրական իրադրությունը արտացոլված է հատկապես XX դարի գրականության մեջ, որտեղ մարդը կանգնած է փորձության առջև (դա կոչվում է սահմանային իրադրություն. կա՛մ այս կողմ, կա՛մ այն կողմ՝ Կիերկեգորյան «ընտրության անխուսափելի պրոբլեմը՝ կամ, կամ»): Որպեսզի որոշում կայացնի, նա պետք է ստանա դրա ազատությունը. այդ ազատության «բեռը» (ընտրության անտանելի ծանրությունը) կամ կարող է դեֆորմացնել նրա «եսը», կամ օգնել՝ ճիշտ քայլ կատարելու, ուր նրա «Եսի»–ի սահմաններն ավելի կընդարձակվեն՝ մինչև ճշմարտության ընկալումը (ի՞նչ պետք է պատասխաներ Քրիստոսը Պիղատոսի հարցին. «Ի՞նչ է ճշմարտությունը»): Հեռանալով իր էներգետիկ կենտրոնից (Աստծուց)՝ նա պարտավոր է ընտրություն կատարել իր սեփական կամքով՝ պատասխանատվությունը վերցնելով իր վրա. պատասխան տուր քո սեփական ընտրության համար (ուրիշ մեկը քո փոխարեն պատասխան չի տալու. յուրաքանչյուրը միայնակ է գնում մահվանն ընդառաջ): Իր բնույթով էզոթերիկ այս գաղափարը Նոր Կտակարանում ընկած է Պետրոսի
ուրացության էպիզոդի հիմքում. հեռանալով Քրիստոսից (ուրանալով նրան) Պետրոսը հնարավորություն է ստանում ինքնուրույն որոշելու՝ ինքը Քրիստոսի հե՞տ է, թե ոչ. փորձության ենթարկվելով Սբ. Պետրոսը կատարում է իր ընտրությունը։ Ընտրությունը, ի վերջո, կատարվում է «Վերևի» և «Ներքևի» միջև. դեպի ո՞ր կողմն է ուղղված փորձության մեջ հայտնված մարդը (այս հարցը դրված է ժամանակակից մարդկության կամ՝ ավելի ճշգրիտ՝ քրիստոնեականաշխարհի առջև, թեև քրիստոնեությունը կարող է պատասխան տալ նաև ողջ մարդկության համար՝ անկախ նրա այս կամ այն կրոնական պատկանելությունից), և նրա որոշումից կախված է նրա ճակատագիրը (հետագա ուղին): Չարաշահելով ազատության իր իրավունքները և չափազանց լայնացնելով նրա սահմանները (սահմաններն ազատության և անազատության)՝ նա հայտնվում է իր գոյության ծայրահեղ վտանգի առջև, մինչդեռ մարդուն տրված է ազատության մի որոշակի աստիճանը.
եթե մարդը հոգու և մարմնի միասնություն է, ապա մարմինը սահմանափակում է նրա ազատությունը առնվազն կիսով չափ, հետևաբար ազատության ծայրահեղ ձգտումը կարող է խորտակել նրա ներքին կոնստրուկցիան հիմնավորապես: Կարո՞ղ է նա ընտրություն կատարել սեփական կամքով:
Հիերարխիայի բոլոր աստիճաններում Աստված նպատակ ունի մարդուն՝ կանգնած անդունդի վրա. հիերարխիայի ամենաստոր աստիճանը Առաջին աստիճանի (Էմպիրեայի) հակոտնյան է, դուրս՝ տիեզերական ռիթմից և հակադրված է նրան:
5. «Այլ փրկեա զմեզ ի չարէ».
Մարդու վիճակը ճակատագրական սահմանին է մոտենում փորձության մեջ, որը կապված է սեփական ընտրություն կատարելու մարդու ազատության ձեռք բերման հետ. ինքնուրույն որոշում կատարող մարդը կանգնած է իրարամերժ ուժերի ներգործության առջև. վերևը
ձգտում է՝ զարգացնելով նրա «ազատ միտքը» և ակտիվացնելով նրա ներքին էներգիան՝ օգնելու ճիշտ որոշում կայացնել փրկության հասնելու, ներքևը (իններորդ ոլորտ) ձգտում է նրան փորձության ենթարկելու և օգտվելով նրա «թույլ կետերից»՝ ենթարկելու նրան իր կամքին, դարձնելու նրան իր հպատակը:
Չարը, որի անվանումներից մեկը «փորձիչն» է, փնտրում է ազատ մարդուն՝ նրան մղելով փորձության. անազատ մարդը ինքնըստինքյան նրա իշխանության տակ է, նա չունի որոշելու ազատություն, նա ընտրում է այն, ինչը արդեն որոշված է նրա համար արտաքին ուժերի կողմից. Չարը հետապնդում է ազատ մարդուն, շոշափում նրա հոգին, ներշնչում նրան այս կամ այն միտքը և հակումը, որի հանդեպ մարդը ինքնուրույն ուժերով պաշտպանություն չունի:
Փորձության մղելու հակումը բնորոշ է Չարին (հիշենք Ադամի փորձությունը). «Չփորձես Տիրոջը՝ քո Աստծուն» (Ղուկ., 4,12): Ընտրության առջև, սահմանային իրադրության, Կիերկեգորյան «կամ, կամ» պրոբլեմի առջև մարդը իր ուժերով չի կարող ճիշտ որոշում կայացնել. ազատ մարդը կարող է ճիշտ որոշում կայացնելով՝ փրկվել (Քրիստոսից հեռացողի համար դա ծայրահեղ դժվար գործ է), հակառակ դեպքում նա, չդիմադրելով Չարին, կարող է ենթարկվել նրա ներգործությանը և հայտնվել ամենացածր ոլորտում («Հայր մեր» աղոթքի մեջ դա իններորդ ոլորտն է, այսպես ասած՝ տիեզերքի հատակը, որից բարձրանալ այլևս հնարավոր չէ: Այս խոսքը հիերարխիայի եզրին հասած
մարդու ճիչն է, նրա վերջին աղերսը՝ ուղղված Աստծուն. այն իրականությունը, որի մեջ հայտնված է մարդը, ավելի մեծ լարում է պահանջում: «Չորս կվարտետ» պոեմում Թ. Ս. Էլիոթը գրում է. «այսքան իրականություն մարդը չի կարող տանել».
մի կողմից՝ ազատության մեծ զգացողությունը, որն անհրաժեշտ է մարդուն («…մի՞թե ազատությունը, մարդկային կյանքի ամենամեծ պահանջը, անհնար է աշխարհում» — Ստենդալ), մյուս կողմից՝ այդ ազատության մեջ փորձիչի մշտական հայտնությունն ու ներկայությունը (տարբեր դեմքերով և անվանումներով, ընդ որում՝ ոչ միշտ սատանայական) մարդկային կյանքում ստեղծում է դրամա, որի լուծումը առանց «Աստծու ձեռքի» վեր է մարդու ուժերից:
Թեև Չարը ենթադրվում է ցածրագույն ոլորտում (Հիերարխիայի հատակում), խավարի մեջ (իբրև հակադրություն բարձրագույն ոլորտներին, որտեղ Լույսն է, այստեղ պետք է խավարը լինի), որտեղից նա մշտապես «հարձակվում» է ազատ մարդու վրա, բայց նրա ներքին արձագանքները զգացվում են 4–րդ ոլորտից սկսած, ուր Աստվածային կամքից բացի զգացվում է նաև մի ուրիշ կամքի առկայություն (հակառակ դեպքում չէր խնդրի Տիրոջից, որ նրա Կամքը լինի (այսինքն՝ կարող է և չլինել, այդ դեպքում ո՞ւմ կամքը կարող է այնտեղ գործել): Նույնը «հանապազօրյա հացի», պարտքի և փորձության մասին, ուր ենթադրվում է մի ուրիշ «ձեռքի» ներկայություն, որը կարող է այդ ամենից
զրկել մարդուն, մինչև ամենավերջին ոլորտը, երբ արդեն հանդես է գալիս ինքը՝ Չարը, որը թեև չի երևում խավարի մեջ, բայց Տիրոջ լույսի արտացոլանքը ցույց է տալիս նրա ներկայությունը (միջնադարյան Թեոդիցեան ուսմունքն է Չարի արմատների մասին՝ կապված Տիրոջ և նրա հարաբերությունների հետ. որտեղի՞ց է Չարը, երբ ամենուրեք Տիրոջ իշխանությունն է):
Դիմելով Տիրոջը փրկության աղերսով (փրկություն՝ Չարից, որի հետ կապված է մահը և անկումը) աղոթողի միտքը, մտնելով Աստվածային «միստերիայի» մեջ՝ իր գոյության կենտրոնը կապելով Աստվածային Կամքի հետ (իբրև իր անառարկելի նախապայմանը)՝ անցնում է
այն բոլոր ոլորտներով, որոնք կապված են Աստծու տիեզերական «վայրընթացի» հետ (Էմպիրեայից, որտեղ Աստված դեռ անուն չունի, մարդու մտքի, երևակայության և գիտակցության սահմանից այն կողմ, մինչև ամենախավար ոլորտը՝ անցնելով բոլոր աստիճաններով՝ մարդուն մոտենալու համար, աննյութական Բարձրագույն Ոլորտից մինչև նյութական ոլորտի ամենախիտ շերտը):
Այսպես ասած մարդու միտքը Աստվածային Ոգու հետ իջնում է Վերևից Ներքև, առնչվում բոլոր ինը ոլորտների հետ, գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար շփվում նրանցից յուրաքանչյուրի հետ, կրկնում Աստծու մարմնավորման ուղին, որը մինչ այդ փակ լինելով՝ բացվում է
շնորհիվ «վայրէջքի»՝ մարդուն հնարավորություն տալով անցնելու այդ բացված ուղիով դեպի Բարձր աշխարհներ:
Նոր Կտակարանում Քրիստոսի մարմնական հայտնությունը հետևանքն է վայրէջքի. այն, որ դա վայրէջք է, ցույց է տալիս Հիսուսի մկրտության էպիզոդը՝ Սուրբ Հոգու վայրէջքը Հիսուսի վրա (Երկնքից՝ երկիր, Բարձրից Ցածր, Վերևից Ներքև): Այդ վայրէջքի վերջնակետը
Քրիստոսի մահն է, և իջեցումը գերեզման, որով ավարտվում է Աստծու «մահացման» գիծը, և սկսվում Հարության «միստերիան»՝ բարձրացումը ներքևից Վերև, վերադարձը դեպի Էմպիրեա (Բարձրագույն Ոլորտ):
Իջեցումը վերևից ներքև, ինչպես տեսնում ենք, նշանակում է հոգևոր սկզբի շարժումը դեպի նյութականություն, Բարձր Աշխարհի մոտեցումը Ցածր Աշխարհին, որի ընթացքում տեղի է ունենում հոգևոր էներգիայի կորուստ (ինֆորմացիայի կորուստ՝ եթե օգտագործենք ժամանակակից տերմինը): Չմտնելով տվյալ հարցի աստվածաբանական–փիլիսոփայական կնճիռների մեջ (Աստծու մարմնավորման ընթացքը, որը, ըստ էության, ոչ մի մենագրությամբ չես կարող սպառել, և այդպիսի նպատակ ոչ մեկը չի կարող դնել), կարելի է ցույց տալ, թե ինչպես է
հոգևոր սուբստանցը մարմնավորվում նյութական պատկերի մեջ (պատկերի Պլատոնյան ըմբռնումով, որը համարժեք է առարկային)՝ ենթարկվելով նրա տրամաբանությանը. Պատկերը կարող է իր մեջ ընդունել այնքան հոգևոր սուբստանց, որքան ինքը կարող է կրել իր մեջ.
ելակետը՝ անսահմանությունն է (հոգին սահմաններ չունի, դրա հետ կապված այն ամենը, ինչը իր սկիզբն ունի հոգու մեջ), իսկ նպատակակետը՝ Պատկերը (ինչը որքան էլ իր մեջ կրի իմաստային անսահմանություն, իր ստրուկտուրայի մեջ այն սահմանափակ է, ինչպես հոգու
և մարմնի անհամաչափությունը, որից մարդկային կյանքը դառնում է խիստ պրոբլեմատիկ: Ինչպիսին էլ լինի մարդու կյանքը, նա ներքուստ, թեկուզև ենթագիտակցական պլանում, փնտրում է այն չկայացած էներգիան, որը մնացել է «դրսում» :
Այս իմաստով, յուրաքանչյուր մարմնավորում նշանակում է կորուստ, հետևաբար, կյանքում ապրող մարդը, ինչպիսին էլ նա լինի՝ կապված իր անձնական հնարավորությունների, չափանիշների և ուժերի հետ, ապրում է կորստյան տառապանք և կյանքի անբավարարվածություն («Հոգին օտար է աշխարհում»,— գրում է գերմանացի բանաստեղծ Գեորգ Թրակլը): Նա մի օտարական է (դա նա կարող է գիտակցել, ինչպես Թրակլը, կարող է և չգիտակցել, ինչպես մարդկանց մեծ մասը, բայց դրանից հարցի էությունը չի փոխվում), որը միշտ փնտրում է իր «կորուստը» և ձգտում վերադառնալ «հարազատ տուն»՝ վերագտնելու իր ներքին ամբողջությունը, որը անհնար է իրերի աշխարհում. «Որովհետև հույս չունեմ նորից վերադառնալ / որովհետև հույս չունեմ / որովհետև հույս չունեմ նորից վերադառնալ…» (Թ. Ս. Էլիոթ, «Մոխրե չորեքշաբթի» պոեմի առաջին տողերը):
Մի կողմից՝ նրան մի ձեռք հրում է դեպի կյանքի խիտ զանգվածը (ինչը հետևանքն է ներքևի Աշխարհից եկող իմպուլսների, լայն իմաստով՝
բնության խորքը), մյուս կողմից՝ մի ձայն ստիպում է նրան ետ նայելու, դեպի այն Բարձր Աշխարհը, որից նա իջել է ներքև, դեպի Ցածր աշխարհ): «Սկզբի» և «վերջի» մետաֆիզիկական անհամաչափությունը պատճառն է մտադրության ամբողջական ծավալի և իրագործված արդյունքի անհամաչափության: Մարդկային կյանքի ներքին մղումի և իրերի աշխարհում Աստծու «մահացման» հակասությունը անհնար է դարձնում յուրաքանչյուր նախագծի անթերի և կատարյալ իրագործումը, որի համար անհրաժեշտ է «մահացող Աստծու» հարությունը, շարժումը Ցածր Աշխարհից Բարձր Աշխարհ՝ վերագտնելու հավասարակշռությունը «ներքևի» և «վերևի» միջև, ուր մարդը հանդես է գալիս ոչ միայն իբրև սպառող, այլ նաև ստեղծագործող էակ, որի ներքին շարժումը սկսվում է ներքևից և ուղղված է դեպի վերևը, երբ մտադրությունը կապված լինելով ներքևի հետ, ավելի փոքր է, քան արդյունքը, որը հետևանքն է «Վերևի» ներգործության, հետևաբար այն ավելի մեծ է ստացվում, քան սահմանափակ ներքևից ծնունդ առած մտադրությունը: Վերևից իջնող Աստված, այսինքն՝ տվյալ կոնտեքստում մետաֆորային իմաստով ասված «մահացող Աստված» չի կարող մահացած մնալ (դա նշանակում է գոյության մահացում՝ ընդհանրապես), նրա հարությունը «ապահովում է» տիեզերքի (մարդկային տիեզերքի) համաչափ կենսագործունեությունը: Խաչի վրա մեռնող Քրիստոսը և հարություն առած Քրիստոսը նույն Քրիստոսն է, բայց երկու հակադիր վիճակներում՝ իջնող Քրիստոսը և բարձրացող Քրիստոսը, «մահը» և «հարությունը», կոսմիկական
Շարժման երկու ուղղությունը՝ մեկը վերևից ներքև, մյուսը՝ ներքևից վերև, այդ պատճառով՝ վերևից իջնող ուժը փոքրանում է արդյունքի մեջ (ուժի կորուստ), ներքևից բարձրացողը՝ մեծանում (կորցրած ուժի վերագտնում). առաջինի դեպքում՝ մտադրությունը մեծ է արդյունքից,
երկրորդ դեպքում՝ արդյունքը մեծ է մտադրությունից՝ կախված այն հանգամանքից, որ իջնողի նպատակակետը երկիրն է (սահմանափակը), բարձրացողի նպատակակետը՝ երկինքը (անսահմանափակը)։
Աղբյուրը՝ Հենրիկ Էդոյան, Պոեզիայի երկակի տեսողությունը, Երևան, Զանգակ, 2020: