Հայախոս և հայակիրթ (հայկական կրթություն ստացած) մարդը երբեմն դժվարությունների է հանդիպում անգամ գոյականի և դերանվան հոգնակին կազմելիս։ Ներկայացնում ենք այդպիսի դժվարությունների տասներկու դեպք։
1. ՄԱՐԴԻԿ
ՄԱՐԴ բառի հոգնակին կազմվում է –իկ մասնիկով՝ ՄԱՐԴԻԿ, այդպես էլ՝ ՏՂԱՄԱՐԴԻԿ, ՆԱԽԱՄԱՐԴԻԿ։ ՄԱՐԴԻԿ ձևը բացառություն է, ինչպես որ բացառություն է ԿԻՆ բառի հոգնակին՝ ԿԱՆԱՅՔ։ Շատերը սխալմամբ ՄԱՐԴԻԿ-ը գրում են -ք-ով՝ «մարդիք»՝ կարծելով, թե գրաբարյան -ք հոգնակիակերտ մասնիկն է, ինչպես՝ որդի – որդիք կամ ժողովրդական խոսքում պահպանված այդ նույն -ք-ն՝ գյուղացի – գյուղացիք։
2. ԱՆՁԻՆՔ
ԱՆՁՆ բառի գրաբարյան հոգնակին է ԱՆՁԻՆՔ, որն այդպես փոխանցվել է նոր հայերենին (անշուշտ ճիշտ է նաև ԱՆՁԵՐ ձևը): Ն-ի անկումով առաջացած «անձիք» սխալ տարբերակը որևէ կերպ չի հիմնավորվում:
3. ՆՌՆԵՐ
ՆՈՒՌ բառի հոգնակին կազմվում է –ներ մասնիկով, ու ձայնավորի հնչյունափոխությամբ՝ ՆՌՆԵՐ։ Միավանկ մի շարք բառեր գրաբարում ն են ունեցել, որը հոգնակին կազմելիս վերականգնվում է՝ բեռ – բեռներ, գառ – գառներ, դուռ – դռներ, եզ – եզներ, թոռ – թոռներ, լեռ – լեռներ, ծոռ – ծոռներ, ծունկ – ծնկներ, հարս – հարսներ, ձուկ – ձկներ, մատ – մատներ, մուկ – մկներ (ինչպես տեսնում ենք, սրանցից երեքում էլ ու-ի հնչյունափոխություն կա)։
4. ՌՈՒՍՆԵՐ
ՌՈՒՍ բառի հոգնակին կազմվում է –ներ մասնիկով՝ ՌՈՒՍՆԵՐ (գրաբարում այս բառը չկար, այսինքն՝ վերջում ն չուներ)։ Միավանկ բառերի մեջ այդ առումով միակն է, որը –ներ է ստանում։ «Ռսներ» ձևը բարբառային է։ Որոշ մարդիկ այդ ձևը միտումնավոր են գործածում՝ որպես որոշակի վերաբերմունքի դրսևորում։
5. ԴՈՒՍՏՐԵՐ
ԴՈՒՍՏՐ բառի հոգնակին կազմվում է –եր մասնիկի հավելումով, առանց բառի ու ձայնավորի հնչյունափոխության։ «Դստրեր» ձևը մերժելի է։ Թերևս ազդել է սեռականի դստեր ճիշտ ձևը։
6. ԾԱՌԵՐ
Կանոնի համաձայն, քանի որ միավանկ բառ է, ԾԱՌ բառին ավելանում է –եր մասնիկը՝ ԾԱՌԵՐ։ Գրական խոսքում արտառոց է հնչում «ծառներ» սխալ կազմությունը։
7. ՍՊԱՆԵՐ
Քանի որ սպ-ից առաջ հստակ ը էր արտասանվում (այժմ այդ ը-ն շատ թույլ է կամ պարզապես չի արտասանվում), բառը փաստացի երկվանկ էր ՝ ըս-պա, ուստի հոգնակին կազմելիս ավելացել է –ներ մասնիկը՝ ՍՊԱՆԵՐ։ Հատկապես ռուսական կրթություն ստացած շատ մարդիկ բառն ընկալում են միավանկ և հոգնակին կազմում «սպաեր» ձևով, որն անշուշտ սխալ է։
8. ԱՅԼՔ
ԱՅԼ դերանվան հոգնակին կազմվում է –ք մասնիկով՝ ԱՅԼՔ։ Մի քանի հազար տարի այդպես է։ Բայց այսօր մարդիկ այլք-ի սեռական հոլովի այլոց ճիշտ ձևի ո-ն «բերել տեղավորել են» ԱՅԼՔ-ի –ք-ից առաջ՝ ստանալով մի նոր, բայց սխալ ձև՝ «այլոք»։ Այսպիսով՝ ԱՅԼՔ, ԱՅԼՈՑ ձևերը ճիշտ են, «այլոք»-ը՝ լիովին մերժելի։
9. ՈՄԱՆՔ
ՈՄՆ դերանվան հոգնակին՝ ՈՄԱՆՔ, որը անորոշ մարդիկ է ցույց տալիս։ Սխալ է այս ձևը գործածել իրերի առնչությամբ (օրինակ՝ «կազմակերպություններից ոմանք»), ինչպես որ սխալ է ՈՐՈՇ դերանվան «որոշներ» անհանձնարարելի ձևը գործածել անձերի վերաբերմամբ՝ ՈՄԱՆՔ-ի փոխարեն (օրինակ՝ «պատգամավորներից որոշները»)։
10. ԱՅՍՊԻՍԻՆԵՐ(Ը) / ԱՅՍՊԻՍԻՔ
Գրական հայերենում ԱՅՍՊԻՍԻ դերանվան հոգնակին երկու ձևով է կազմվում՝ -ներ մասնիկով՝ ԱՅՍՊԻՍԻՆԵՐ(Ը), և -ք մասնիկով՝ ԱՅՍՊԻՍԻՔ։ Երկուսն էլ ընդունելի են։ Ոմանք ԱՅՍՊԻՍԻՆԵՐ(Ը) ճիշտ ձևին անհիմն ավելացնում են ևս մեկ ն՝ «այնպիսինները», որը սխալ է։
11. ՇՏԱԲՆԵՐ
ՇՏԱԲ փոխառյալ բառը ոմանք ընկալում են միավանկ և կազմում հոգնակիի անընդունելի «շտաբեր» ձևը։ Այս բառը հայերենում երկվանկ է (ըշ-տաբ), ուստի հոգնակին –ներ մասնիկով է կազմվում, հայերեն երկվանկ բառերի պես՝ շտաբներ։
12. ԹԻՄԵՐ
Փոխառյալ բառերի ի-ն հոգնակին կազմելիս (և առհասարակ) չի հնչյունափոխվում, ուստի ԹԻՄ բառի կանոնական հոգնակին է ԹԻՄԵՐ։ Ականջ է սղոցում «թմեր» ձևը, որ լսվում է հայաստանյան բանավոր խոսքում։
Դավիթ Գյուրջինյան
Լեզվի կոմիտեի նախագահ