Գունավոր բզեզներ
Անկրկնելի Ակսել Բակունցի «Ալպիական մանուշակը» նրա ամենասիրված ու ներշնչող գործն է: Պատմվածքը տարբեր կերպ կարելի է հասկանալ ու մեկնաբանել, սակայն թերևս գլխավոր թեման՝ գեղեցիկն է: Ավելի մասնավոր, գեղեցիկի տարբեր ընկալումներն ու հարաբերությունը կյանքի հետ: Ինչպե՞ս են տարբեր մարդիկ այս դեպքում՝ Կաքավաբերդի ավերակներ այցելած նկարիչն ու հնագետը զգում ու ընկալում գեղեցիկը, կա՞ այն որպես օբյեկտիվ իրականություն, թե՞ յուրաքանչյուր մարդ՝ իր մասնագիտության ու կրթության բերումով, իր անցյալի հարաբերությամբ, ի վերջո հոգեմտավոր անմեկնելի ունակություններով է տեսնում ու գնահատում աշխարհը ու գեղեցիկն այդ աշխարհում: Եվ այս տեսանկյունից, թերևս բոլորս էլ տարբեր իրավիճակներում հնագետ ու նկարիչ կարող ենք լինել, կամ ուղղակի գունավոր բզեզ, որն ապրում է իր ծաղկափոշու մեջ ու մտածում, որ աշխարհը «ծիրանագույն բուրաստան» է: Սակայն կա նաև մեր անհատական աշխարհներից դուրս իրական մի աշխարհ, որի ներկայացուցիչներն են՝ ուղեկիցը, երեխան, գյուղացի կինն ու նրա բռի ու խանդոտ ամուսինը: Եթե հնագետն ու նկարիչը կարող են, այդուհանդերձ, տեսնել գեղեցիկը, ապա այս մարդիկ իրենց դառն ու տխուր կյանքի միջից, չեն տեսնի ոչինչ: Կարելի՞ է սա ընկալել որպես սթափության հորդոր, աշխարհը, պատմությունը, հայրենիքը ավելի լավ ճանաչելու կոչ: Գուցե...
Արփենիկ Չարենց
Ա.Բակունցն այս պատմվածքը գրել է 1925-1927 թթ.: Այն ընդգրկված է արձակագրի «Սև ցելերի սերմնացանը» գրքում և ձոնված է Եղիշե Չարենցի կնոջ՝ Արփենիկ Չարենցի հիշատակին: Եղիշե Չարենցն իր «Ա.Բ.»-ին բանաստեղծության մեջ թվարկելով Բակունցի գործերը՝ նրանց շարքում հիշատակում է «Ալպիական մանուշակը» և «անաղարտ երգով» «օրհնում» իր «խեղճ բարեկամին».
Արփենիկի հուշով սրբագործված հավետ,
«Ալպիական ծաղկի» այն բուրավետ,
Որ բուրելու է հար աննյութեղեն,—
Կինը
Ուսումնասիրողների վկայությամբ պատմվածքում գյուղացի կնոջ տեսքից նկարչի մտապատկերում հայտնվող ծովափնյա կինը ունի իրական նախատիպ: Ա. Բակունցը մտերմիկ հարաբերություններ է ունեցել ազգագրագետ Ժենյա Գյուզալյանի հետ: Նրանք հանդիպել են Երևանում, ապա նաև Զանգեզուրում, երբ Ժենյան հնագիտական գործուղման էր: 1926-ին նրանք միասին եղել են նաև Բաթումում: Այս հանդիպումն էլ թերևս հուշի ձևով արտացոլվել է պատմվածքում:
Վայելենք այս չքնաղ պատմվածքից մի հատված:
Կաքավաբերդի գլխին տարին բոլոր ամպ է նստում, բերդի ատամնաձև պարիսպները կորչում են սպիտակ ամպերի մեջ, միայն սևին են անում բարձր բուրգերը։ Հեռվից ավերակներ չեն երևում և այնպես է թվում, թե բուրգերի գլխին հսկում կա, գոց են ապարանքի երկաթե դռները, աշտարակի գլխից մեկը ահա ձայն է տալու քարափը բարձրացողին։
Իսկ երբ քամին ցրում է ամպերը, ձորերում հալվում են ամպի ծվենները, պարսպի վրա երևում են մացառներ, աշտարակի խոնարհված գլուխը և կիսով չափ հողի մեջ խրված պարիսպները։ Ո՛չ մի երկաթյա դուռ և ո՛չ մի պահակ աշտարակի գլխին։
Լռություն կա Կաքավաբերդի ավերակներում։ Միայն ձորի մեջ աղմկում է Բասուտա գետը, քերում է ափերը և հղկում հունի կապույտ որձաքարը։ Իր նեղ հունի մեջ գալարվում է Բասուտա գետը, ասես նրա սպիտակ փրփուրի տակ ոռնում են հազար գամփռներ և կրծում քարե շղթաները։
Պարիսպների գլխին բույն են դրել ցինը և անգղը։ Հենց որ բերդի պարիսպների տակ ոտնաձայն է լսվում, նրանք կռնչյունով աղմկում են, թռչում են բներից և ահարկու պտույտներ անում բերդի կատարին։ Ապա բարձրանում է քարե արծիվը, կտուցը կեռ թուր, մագիլները՝ սրածայր նիզակներ, փետուրները որպես պողպատե զրահ։
Կաքավաբերդի բարձունքի միակ ծաղիկը ալպիական մանուշակն է, ցողունը կաքավի ոտքի պես կարմիր, ծաղիկը ծիրանի գույն։ Քարի մոտ է բսնում ալպիական մանուշակը, պարիսպների տակ։ Արևից քարերը տաքանում են, և երբ ամպերը ծածկում են քար ու պարիսպ, մանուշակը թեքվում է, գլուխը հենում քարին։ Ծաղկափոշու մեջ թաթախված գունավոր բզեզին մանուշակը ճոճք է թվում, աշխարհը՝ ծիրանագույն բուրաստան։
Ներքևը, ձորում, Բասուտա գետի մյուս ափին, քարաժայռերի վրա, թառել են մի քանի տներ։ Առավոտյան ծուխ է ելնում երդիկներից, ծուխը ձգվում է կապույտ երիզի նման և հալվում ամպերի մեջ։ Շոգ կեսօրին գյուղում կանչում է աքլորը, աքլորի կանչի հետ պառավ մի շինական հորանջում է տան ստվերում, ձեռնափայտով ավազի վրա նշաններ գծում, նշանների հետ փորփրում գլխով անցածը։
Ե՛վ գյուղում, և՛ բերդի գլխին ժամանակը սահում է դանդաղ, տարիները նույն ծառի միանման տերևներն են։ Դրա համար էլ խառնվում է ծերունու հիշողությունը։ Գետն աղմկում է առաջվա հանգով, նույն քարերն են և նույն քարե արծիվը։
Քանի՜ սերունդ է ապրել Բասուտա գետի մոտ, կարկատած թաղիքները փռել ցեխերի վրա, եղեգնով պատել վրանները, և ամեն գարնան, երբ Կաքավաբերդի լանջին բացվել է ալպիական մանուշակը, այծ ու ոչխարը քշել են բերդի լանջերը, պարկը պանրով լցրել ու ձմեռը կրծել կորեկ հաց և այծի պանիր։
Հեղինակ՝ Հայկ Համբարձումյան
Աղբյուրներ՝ Ակսել Բակունց, Երկեր 2 հատորով, հատոր առաջին, Երևան,1964։
Հովիկ Չարխչյան, «Ո՞վ էր Բակունցի ալպիական կինը», hovikcharkhchyan.wordpress.com
Նկարը՝ Բ. Քոլոզյան, Գարուն, www.gallery.am